कर्मवीर भाऊराव पाटील : दूरदृष्टी असलेले शिक्षणतज्ज्ञ आणि समाजसुधारक

परिचय

असे मानले जाते,

शैक्षणिक क्षेत्र हे प्रत्येक राष्ट्राचा कणा असते!

शिक्षण झालेल्या व्यक्तीला त्याचे महत्व वेगळे सांगायची गरज नाही, परंतु कधी तुम्ही अशा व्यक्तीला भेटलात, जी व्यक्ती स्वतः अशिक्षत आहे, पण शिक्षणाचे महत्व तर जाणतेच, पण ती व्यक्ती लाखो मुलांच्या शिक्षित असण्याचे कारण आहे? मी ज्या व्यक्तीबद्दल बोलत आहे, ती दुसरी-तिसरी कोणी नसून डॉक्टर ते कर्मवीर भाऊराव पाटील आहेत.

कर्मवीर भाऊराव पाटील हे अग्रगण्य शिक्षणतज्ञ आणि समाजसुधारक होते. “रयत शिक्षण संस्था” या सातारा येथील संस्थेचा पाया रचला. ग्रामीण भागातील मुले ही शिक्षणावाचून वंचित राहता काम नये, या विचाराने त्यांनी ही संस्था उभारली. त्यांनी मुलांना काम करून शिक्षण घेण्यासाठी प्रेरित केले आणि त्यासाठी “कमवा आणि शिका” अशी योजना सुरु केली.

स्वावलंबी शिक्षण हेच आमचे ब्रीद!

– रयत शिक्षण संस्थेचे ब्रीदवाक्य

जन्म आणि परिवार

कोल्हापूरमधील कुंभोज या ठिकाणी भाऊराव पाटिल यांचा २२ सप्टेंबर, १८८७ रोजी जन्म झाला. त्यांच्या आईचे नाव गंगाबाई आणि वडिलांचे नाव पायगौंडा पाटिल होते.

शेतकरी कुटुंबात जन्मलेल्या भाऊरावांना लहानपणी त्यांना “भाऊ” नावाने ओळखले जात. मोठे झाल्यावर आदराने त्यांना भाऊराव असे संबोधले गेले. भाऊरावांना तीन भाऊ, तात्या, बाळगोंडा उर्फ बळवंत, बडेंद्र उर्फ बंडू आणि दोन बहिणी द्वारकाबाई, ताराबाई ह्या होत्या.

त्यांचे वडील पायगौंडा पाटिल हे मुलकी परीक्षा पास होऊन इस्ट इंडिया कंपनीत महसूल खात्यामध्ये कारकून म्हणून नोकरीस होते. तर आई गंगाबाई या गृहिणी होत्या.

प्रारंभिक जीवन

पायगौंडा पाटिल हे कामाला गेल्यावर गंगाबाईंना झोपडीत राहावे लागत. त्यामुळे, भाऊराव लहान असल्याने सुरक्षेच्या दृष्टीने त्यांना त्यांच्या आजोळी म्हणजेच कुंभोजला राहावे लागले.

त्यांचे दोन पूर्वज नेमगौंडा आणि शांतनगौंडा हे नांदणी येथील जैन मठाचे पिठाचार्य तसेच दिगंबरपंथी जैन मुनी होते. त्यामुळे भाऊरावांमध्येदेखील संन्यासी वृत्ती आणि अन्यायाविरुद्ध बंडखोरवृत्ती लहानपणीपासूनच होती.

भाऊराव घरात सर्वांत जास्त लाडके असल्याने त्यांचे लक्ष्य अभ्यासापेक्षा खेळण्या-बागडण्यात जास्त होते. त्यामध्ये, सत्यप्पा यांची अस्पृशांचा कैवारी, गोरगरिबांचा सहाय्यकर्ता अशी ख्याती होती. सत्यप्पामुळे, हळूहळू भाऊरावांमधील निर्भयपणा वाढला.

शिक्षण

वयाच्या आठव्या वर्षी भाऊरावांना दहिवडीच्या मराठी प्राथमिक शाळा नंबर.१ मध्ये १० फेब्रुवारी १८९६ मध्ये दाखल केले. १९०२ साली इंग्रजी शिक्षणासाठी भाऊरावांना आणि तात्यांना कोल्हापूरला पाठवले. त्याप्रमाणे, राजाराम मिडल हायस्कूल मध्ये त्यांनी १- ३ पर्यंत शिकले. त्यानंतर, राजाराम हायस्कूल मध्ये प्रवेश घेतला.

भाऊरावांच्या जीवनातील अविस्मरणीय प्रसंग

​शाहू महाराज यांच्या राजवाड्यावर असताना, भाऊरावांना इंग्रजी सहावीच्या वर्गात गणितामध्ये नापास केले. ही गोष्ट शाहू महारांना सांगितल्यावर शाहू महाराजांनी गणिताचे शिक्षक श्री भार्गवराम कुलकर्णी यांना भाऊरावांना गणितात पास करून वरच्या वर्गात ढकलण्यासाठी विचारले.

परंतु, श्री भार्गवराम हे अतिशय प्रामाणिक होते, ते शाहू महाराजांना म्हणाले की, “भाऊ ज्या बाकावर बसतो, तो बाक हवा तर पुढच्या वर्गात ढकलतो, परंतु भाऊला नाही, तसेच दोनशेपैकी सात गुण मिळणाऱ्या मुलाला जास्त गुण देऊन पास करणे माझ्या बुद्धीला पटण्यासारखे नाही. हवे तर मला नोकरीतून काढून टाका.”

त्यावेळी शाहू महाराजांनी त्यांचा प्रामाणिकपणा पाहून त्यांची बढती करून वरच्या पदावर नेमले. भाऊरावांनी कुलकर्णी गुरुजींचे ते शब्द त्यांच्या आयुष्यभर लक्षात ठेवले. पुढे वसतिगृहातील मुलांना हा प्रसंग सांगून भाऊराव त्यांना अभ्यासामध्ये कष्ठाची पराकाष्ठा करायला लावीत. सहावीत नापास झाल्यानंतर, भाऊरावांच्या वडिलांनी कोरेगावला परत बोलावले.

अधिकतर वाचकांना इथे भाऊरावांचे अपयश दिसेल, पण महाराजांच्या सहवासातील हेच शेवटची वर्षे भाऊरावांच्या आयुष्याला कलाटणी देणारे ठरले. महाराजांच्या सानिध्यात त्यांना भावी समाजसुधारक म्हणून समाजकार्य करण्यास प्रेरणा मिळाली.

भाऊराव पाटील यांचा शिक्षणाकडे पाहण्याचा समग्र दृष्टीकोन

भाऊराव पाटील यांच्या शिक्षणाच्या दृष्टीवर महात्मा गांधी आणि स्वामी विवेकानंद यांच्या आदर्शांचा खोलवर प्रभाव होता. त्यांचा असा विश्वास होता की शिक्षण ही सामाजिक परिवर्तनाची गुरुकिल्ली आहे आणि ती जात, पंथ किंवा सामाजिक स्थितीची पर्वा न करता सर्वांसाठी सुलभ असावी. तसेच शिक्षण हे व्यावहारिक आणि समाजाच्या गरजांशी संबंधित असले पाहिजे आणि त्याद्वारे लोकांना स्वावलंबी आणि स्वतंत्र होण्यासाठी सक्षम केले पाहिजे.

त्यांचा शिक्षणाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन सर्वांगीण आणि बहुविद्याशाखीय होता. त्यांचा असा विश्वास होता की, शिक्षणाने केवळ शैक्षणिक ज्ञान दिले पाहिजे असे नाही, तर जीवन कौशल्ये, मूल्ये आणि नैतिकता देखील शिकवली पाहिजे.

त्यांनी शारीरिक शिक्षण, खेळ आणि योगाचे महत्त्व सांगितले आणि विद्यार्थ्यांना चांगले व्यक्तिमत्व विकसित करण्यासाठी प्रोत्साहित केले. ते स्वतः कुस्ती या खेळाचे चाहते होते. त्यांनी लैंगिक समानतेला प्रोत्साहन देण्यावर विश्वास ठेवला आणि मुली आणि महिलांच्या शिक्षणासाठी विशेष प्रयत्न केले.

रयत शिक्षण संस्था – एक अग्रणी शैक्षणिक संस्था

इ. स. १९१८ मध्ये, भाऊराव पाटील यांनी रयत शिक्षण संस्थेची स्थापना केली, ही एक अग्रगण्य शैक्षणिक संस्था आहे ज्याचा उद्देश जनतेला, विशेषतः ग्रामीण भागात शिक्षण देणे आहे. संस्थेची सुरुवात कोल्हापूर जिल्ह्यातील काळे गावात फक्त एका शाळेने झाली.

परंतु लवकरच या संस्थेचा विस्तार महाराष्ट्र, गोवा आणि कर्नाटकात अशा भारतामधील तीन राज्यांमध्ये झाला. विद्यार्थ्यांना स्वयंरोजगार आणि आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र होण्यासाठी संस्थेने अनेक व्यावसायिक प्रशिक्षण केंद्रांची स्थापना केली.

शाखा विस्तार

रयत शिक्षण संस्थेच्या अधिकृत संकेतस्थळानुसार आत्तापर्यंत, रयत शिक्षण संस्थेच्या एकूण 772 शाखा आहेत, ज्यामध्ये ४२ महाविद्यालये, ४४७ माध्यमिक शाळा, ७ प्रशिक्षण महाविद्यालये, ६२ प्राथमिक शाळा (२८ इंग्रजी माध्यमात), ४७ पूर्व प्राथमिक शाळा (इंग्रजी माध्यमातील २९), ९१ वसतिगृहे आहेत. (३५ मुलींसाठी), ७ प्रशासकीय कार्यालये, ८ आश्रमशाळा, ३ औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (आय. टी. आय.), आणि ५७ इतर शाखा असा आहे.

भेदभाव आणि अन्यायाविरुद्ध लढा

शिक्षण क्षेत्रातील कार्यासोबतच भाऊराव पाटील हे एक अथक समाजसुधारक होते ज्यांनी समाजातील शोषित आणि उपेक्षित घटकांच्या उन्नतीसाठी कार्य केले. त्यांनी जातीभेद, अस्पृश्यता, बालविवाह यांसारख्या सामाजिक दुष्कृत्यांचे निर्मूलन करण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी प्रयत्न केले. इ. स. १९५६ मध्ये हिंदू विधवा पुनर्विवाह कायदा मंजूर करण्यात केलेल्या प्रयत्नात इतर नेत्यांबरोबर भाग घेतला.

भाऊराव पाटील यांचा मृत्यू

९ मे , १९५९ रोजी दीर्घाजाराने त्यांचा पुण्यातील ससून रुग्णालयात मृत्यू झाला. मृत्यूच्या वेळी त्यांचे वय ७१ वर्षे होते.

इ. स. १९५९ मध्ये त्यांना केंद्र सरकारकडून मरणोत्तर पद्मभूषण पुरस्कार मिळाला. त्याच वर्षी पुणे विद्यापीठाने डॉक्टर ऑफ लिटरेचर या पदवीने त्यांना सम्मानित केले.

भाऊराव पाटील यांचा वारसा आणि ओळख

भाऊराव पाटील यांचे शिक्षण आणि समाजसुधारणेतील योगदान सर्वत्र ओळखले जाते आणि त्यांचा गौरव केला जातो. त्यांना १९५९ मध्ये पद्मभूषण, भारतातील तिसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. त्यांच्या स्मरणार्थ त्यांच्या नावावर महाराष्ट्रभर अनेक रयत शिक्षण संस्थेच्या शाखा आहेत.

रयत शिक्षण संस्थेद्वारे टिकवलेला वारसा

भाऊराव पाटील यांनी स्थापन केलेली रयत शिक्षण संस्था आजही लाखो विद्यार्थ्यांना, विशेषत: ग्रामीण आणि आर्थिकदृष्ट्या वंचित पार्श्वभूमीतील विद्यार्थ्यांना शिक्षण देत आहे. शिक्षणातील नवोपक्रम आणि उत्कृष्टतेला चालना देण्यात संस्था आघाडीवर आहे. तसेच संस्थ देशातील अग्रगण्य शैक्षणिक संस्थांपैकी एक म्हणून ओळखली जाते.

त्यांच्या व्यावहारिक शिक्षण, सामुदायिक सहभाग आणि विद्यार्थ्यांच्या सक्षमीकरणावर भर देणार्‍या शिक्षणासाठी संस्थेच्या नाविन्यपूर्ण दृष्टिकोनाला व्यापक प्रशंसा मिळाली आहे. भारतातील अनेक इतर शैक्षणिक संस्थांनी त्यांच्या रयत शिक्षण संस्थेचा आदर्श घेतला आहे.

संस्थेला सामाजिक न्याय आणि सामुदायिक विकासासाठी बांधिलकीसाठी देखील ओळखले गेले आहे, तिचे अनेक कार्यक्रम महिलांचे सक्षमीकरण, पर्यावरणीय स्थिरतेला प्रोत्साहन देणे आणि गरिबी आणि असमानतेच्या समस्यांवर लक्ष केंद्रित करतात.

अधिकाधिक विद्यार्थ्यांना, विशेषत: आर्थिकदृष्ट्या वंचित पार्श्वभूमीतील विद्यार्थ्यांना दर्जेदार शिक्षण देण्याच्या उद्देशाने नवीन कार्यक्रम आणि उपक्रमांसह संस्था आपली पोहोच आणि प्रभाव वाढवत आहे.

कर्मवीर भाऊराव पाटील यांचा वारसा आजही भारतातील भविष्यातील शिक्षणतज्ज्ञ आणि समाजसुधारकांना प्रेरणा देत आहे. सामाजिक परिवर्तन आणि सामुदायिक विकासाचे साधन म्हणून शिक्षणाची त्यांची दृष्टी आजही तितकीच प्रासंगिक आहे, जितकी ती शतकापूर्वी होती. त्यांनी स्थापन केलेली संस्था, सतत भरभराट आणि उत्क्रांत होत, त्यांच्या नावीन्यपूर्ण, उत्कृष्टता आणि सामाजिक जबाबदारीच्या आदर्शांना मूर्त स्वरूप देते आहे.

शेवटी, कर्मवीर भाऊराव पाटील हे एक दूरदर्शी शिक्षणतज्ञ आणि समाजसुधारक होते, ज्यांच्या जीवनाने आणि कार्याने भारताच्या इतिहासावर आणि संस्कृतीवर अमिट छाप सोडली आहे.

मला अशा आहे की, कर्मवीर भाऊराव पाटिल यांचे हे जीवनचरित्र आपल्याला आवडले असेल. आमच्या मोफत न्यूजलेटरला सबस्क्राइब करा, ज्यामुळे आपल्याला नवीन अपडेट्स मिळत राहतील. तसेच ही पोस्ट सोशिअल मीडियावर नक्की शेअर करा! जेणेकरून नवीन पोस्ट्स बनवायला आम्हाला प्रेरणा मिळेल.

उद्धरण

प्रतिमांचे श्रेय

कर्मवीर भाऊराव पाटील, इ. स. १९१९ मधील रयत शिक्षण संस्था, सातारा येथील रयत शिक्षण संस्था, श्रेय: रयत शिक्षण संस्था