प्रस्तावना
भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या छायेत एक अशी व्यक्तिमत्व उभी आहे ज्याचा वारसा आजही साजरा केला जातो आणि त्याचबरोबर तो वादग्रस्तही आहे. विनायक दामोदर सावरकर – ज्यांना अनेकजण “वीर” सावरकर म्हणून ओळखतात – ते केवळ स्वातंत्र्यसैनिक नव्हते तर एक क्रांतिकारी विचारवंत होते ज्यांच्या विचारसरणीने भारताच्या स्वातंत्र्याकडे जाण्याचे पर्यायी मार्ग आखले. ब्रिटिश वसाहतीच्या काळात भागूर या शांत गावात जन्मलेले सावरकर यांची वाटचाल, त्यांच्या गावाचे संरक्षण करणारा एक धाडसी मुलगा ते प्रभावी राष्ट्रवादी तत्त्वज्ञ होण्यापर्यंतची, भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या जटिल धाग्यांचे प्रतिबिंब दर्शवते.
त्यांच्या समकालीनांपैकी अनेकांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये आपले राजकीय घर शोधले असताना, सावरकरांनी वेगळा मार्ग आखला – एक असा मार्ग ज्याने क्रांतिकारी पद्धती आणि भारतीय राष्ट्रवादाची एक वेगळी दृष्टी स्वीकारली. मुख्य प्रवाहातील स्वातंत्र्य चळवळीपासून हे विचलन यामुळे त्यांच्या योगदानाला, ज्या राजकीय आणि ऐतिहासिक लेन्समधून एखादा त्यांच्याकडे पाहतो त्यानुसार, एकतर उंचावले जाते किंवा दुर्लक्षित केले जाते. त्यांची हिंदुत्व तत्त्वज्ञान आजही भारतीय राजकारणावर प्रभाव टाकत आहे, त्यामुळे ते कदाचित आधुनिक भारतीय इतिहासातील सर्वांत परिणामकारक परंतु वादग्रस्त व्यक्तिमत्त्वांपैकी एक आहेत.
सावरकरांच्या जीवनात आणि वारसात डुबकी मारताना, आम्हाला खोल विरोधाभासांची व्यक्ती भेटते – ब्रिटिश अधिकाऱ्यांशी नंतर समझौता शोधणारा भारतीय स्वातंत्र्याचा एक निर्भीड समर्थक, एक क्रांतिकारी जो राष्ट्रवादावर तात्त्विक ग्रंथ लिहितो, आणि एक बुद्धिवादी ज्याचे विचार भारताच्या राष्ट्रीय ओळखीवर तीव्र वाद निर्माण करतात. या अन्वेषणातून, आमचा उद्देश फक्त दंतकथेच्या मागील माणसाला समजून घेणे नाही, तर त्या अशांत काळालाही समजून घेणे आहे ज्याने त्याच्या विचारांना आणि कृतींना आकार दिला.
संक्षिप्त माहिती
| माहिती | तपशील |
| पूर्ण नाव | विनायक दामोदर सावरकर |
| ओळख | भारतीय राष्ट्रवादी, स्वातंत्र्य सैनिक, राजकारणी आणि लेखक |
| जन्म तारीख | २८ मे, १८८३ |
| जन्मस्थळ | भागूर गाव, नाशिक जिल्हा, मुंबई प्रांत (आताचा महाराष्ट्र) |
| राष्ट्रीयत्व | भारतीय |
| शिक्षण | फर्ग्युसन कॉलेज, पुणे येथून कला शाखेची पदवी; ग्रे’स इन, लंडन येथून कायद्याची पदवी |
| व्यवसाय | क्रांतिकारी, लेखक, राजकारणी, समाज सुधारक |
| पत्नी | यमुनाबाई सावरकर (१९०१ मध्ये विवाह) |
| मुले | प्रभाकर सावरकर (मुलगा), विश्वास सावरकर (मुलगा) |
| आई-वडील | दामोदरपंत सावरकर (वडील), राधाबाई सावरकर (आई) |
| भाऊ-बहीण | गणेश (बाबाराव) सावरकर, नारायण सावरकर, मैनाबाई (बहीण) |
| उल्लेखनीय कार्य | “हिंदुत्व: हू इज आ हिंदू?” (१९२३), “द इंडियन वॉर ऑफ इंडिपेंडन्स, १८५७” (१९०९), “इनसाइड द एनिमी कॅम्प” (आत्मचरित्र) |
| राजकीय संबद्धता | अभिनव भारत सोसायटी, हिंदू महासभा स्थापना |
| योगदान/प्रभाव | हिंदुत्व तत्त्वज्ञान विकसित केले, पूर्ण स्वातंत्र्याची वकालत केली, क्रांतिकारी चळवळीवर प्रभाव टाकला, सामाजिक सुधारणांना प्रोत्साहन दिले |
| मृत्यू तारीख | २६ फेब्रुवारी, १९६६ |
| मृत्यू स्थळ | मुंबई (आताचे मुंबई), महाराष्ट्र, भारत |
| वारसा | वादग्रस्त व्यक्तिमत्त्व ज्यांचे हिंदुत्वाचे विचारधारा भारतीय राजकारणावर प्रभाव टाकणे सुरू आहे; त्यांच्या क्रांतिकारी कार्य आणि लेखनासाठी स्मरणात ठेवले जातात |
प्रारंभिक जीवन आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी
विनायक दामोदर सावरकर यांचा जन्म २८ मे, १८८३ रोजी मुंबई प्रांतातील नाशिकजवळील भागूर या शांत गावात झाला – आता महाराष्ट्राचा भाग असलेला प्रदेश. मराठी चितपावन ब्राह्मण कुटुंबात जन्मलेल्या सावरकरांचे बालपण समृद्ध सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरांमध्ये होते, ज्याने नंतर त्यांच्या राजकीय तत्त्वज्ञानावर प्रभाव टाकला. त्यांचे वडील दामोदरपंत समाजात सन्माननीय व्यक्ती होते, तर त्यांची आई राधाबाई यांनी त्यांच्यामध्ये धैर्य आणि चिकाटीची मूल्ये रुजवली जी नंतरच्या वर्षांत त्यांचे वैशिष्ट्य ठरली.
सावरकर घराणे एक जवळचे कुटुंब होते, विनायक त्यांच्या दोन भावांसोबत – गणेश (बाबाराव म्हणून ओळखले जाणारे) आणि नारायण – आणि त्यांची बहीण मैनाबाई यांच्यासह वाढले. ही प्रारंभिक वर्षे सावरकरांच्या चारित्र्याला आकार देण्यात महत्त्वपूर्ण होती, त्यांच्या कौटुंबिक वातावरणाने त्यांच्या बौद्धिक कुतूहल आणि न्यायाची भावना पोषित केली. कुटुंबाच्या मर्यादित साधनांनी त्यांना शिक्षणावर भर देण्यापासून रोखले नाही, आणि लहान विनायकने लहान वयापासूनच उल्लेखनीय क्षमता दाखवली.
तथापि, जेव्हा सावरकर फक्त नऊ वर्षांचे होते तेव्हा दुःखद घटना घडली – १८९०च्या दशकात भारतात अनेक भागांत प्लेगच्या साथीत त्यांचे दोन्ही आई-वडील मृत्युमुखी पडले. या हृदयविदारक नुकसानीमुळे लहान मुलाला त्वरित परिपक्व व्हावे लागले, त्यांचा मोठा भाऊ गणेशने कुटुंबाची जबाबदारी घेतली. या अडचणींना न जुमानता, सावरकरांचा आत्मा अखंड राहिला, आणि त्यांनी स्थानिक शिवाजी हायस्कूलमध्ये त्यांचे शिक्षण सुरू ठेवले, जिथे त्यांनी वक्तृत्व कौशल्य आणि नेतृत्व गुणवैशिष्ट्ये विकसित केली जी नंतर त्यांना एक आकर्षक राष्ट्रवादी नेता म्हणून सिद्ध करतील.
थोडक्यात परिचय
अगदी या उक्तीला साजेस आणि स्वातंत्र्यापेक्षा दुसरे काही नको या ध्यासाने झपाटलेले क्रांतिकारक म्हणजे स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदरराव सावरकर.
मंडळी मी हे नाव उच्यारलं की, समोर एक धडाडून पेटलेले यज्ञकुंड दिसते. पेटलेला यज्ञही तेच आणि त्यात स्वतः जाणीवपूर्व अर्पण केलेली समिधा म्हणजेही त्यांचच आयुष्य. मुळात सावरकरांविषयी बोलताना त्यांचा जीवनपट म्हणजे नियतीने त्यांच्यासाठी काही वेगळी मूस तयार केली होती की काय? हा प्रश्न मला पडतो.
कारण चढ, उत्तरांच्या अनियमित घटना सामान्यांच्या आयुष्यामध्ये सामान्यतः नसतेच. ह्या सावरकरांच्या आयुष्यात होत्या, म्हणून ते कदाचित असामान्य ठरले असावेत. असो एकीकडे प्रचंड मानसम्मान, नावलौकिक, प्रसिद्धी त्यांच्या वाट्याला आली, तर दुसरीकडे कमालीचा मनस्थाप, अवहेलना, पराजय आणि सक्तीचा एकांतवासही त्यांनी अनुभवाला.
राष्ट्रभक्त समूहाची स्थापना
शेवटी, भाग्याने महानायकाच्या भूमिका जी त्यांना दिली होती. त्यामुळेच, गुप्त संघटना स्थापन करून भारतमातेच्या मुक्तिकार्याला प्रारंभ करायचं त्यांनी ठरवलं. राष्ट्रभक्त समूह स्थापन झाला, त्याचं मित्रमेळ्यात रूपांतरही झालं. राष्ट्रामुक्तीसाठी देशभक्ताकडे जशी बौद्धिक उंची असावी लागते ना, तसेच त्यांचे मन आणि मनगटात सामर्थ्यही असावे लागते, जे सावरकरांच्या ठायी होतं.
१९०१ ला सावरकर फर्ग्युसन कॉलेजला आले, मित्रमेळ्याची “अभिनव भारत” संघटनेत रूपांतर झालं. तेव्हाच, “कृतभू पोटात, घालूद्या खुशाल थैमान! कुरतडू द्या आतडी, करू द्या रक्ताचं पान! संव्हारककाळी तुझं देती बळीच आव्हान, बलशाली मरणाहून आहे आपुला अभिमान”. असे तरुणांना सांगून त्यांनी लाखो तरुणांना राष्ट्रीय चळवळीत आणले.
विदेशी कापडावरील बहिष्कार
स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे पहिले असे व्यक्ती होते, ज्यांनी विदेशी वस्त्रांची होळी केली. याच घटनेने ते भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात नावारूपास आले. टिळकांच्या राष्ट्रवादी विचारसरणीपासून प्रेरणा घेऊन ते लंडनला गेले. भारताची राष्ट्रीय समस्या आंतरराष्ट्रीय क्षितिजावर मांडण्याचे तेथेही सशस्त्र हालचाली सुरु केल्या.
भारतीय तरुणांना संघटित करून ब्रिटिशविरोधी मोहिमा
मुळात इंग्रज अधिकाऱ्यांना कायम मरणाच्या छायेत ठेवायचं आणि राज्यकारभार करणं अशक्य करून सोडायचं, हाच त्याचं मानस. त्यामुळेच त्यांनी अनेक परदेशातील भारतीय तरुणांना संघटित केलं. याचाच परिणाम म्हणून मदनलाल धिंग्रा यांनी जॉर्ज कर्झनची हत्या केली होती.
बॉम्ब तयार करण्याचे तंत्र
एवढाच काय “देशासाठी मारता मारता, मरेल तो झुंजे”, अशी शपथ घेत या देशभक्ताने बॉम्ब तयार करण्याचंही तंत्रज्ञ अवगत केलं.
कलेक्टर जॅक्सनची हत्या
या तंत्रज्ञसह २२ ब्राउनिंग पिस्तुले त्यांनी भारतात धाडली, त्यामधील एका पिस्तुलाने अनंत कानडेने कलेक्टर जॅक्सनची हत्या केली. दुसरे म्हणजे खुदिराम बॉसने मॅजिस्ट्रेट किंग्सफोर्ड या अधिकाऱ्यावर बॉम्ब टाकला.
स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांचे विचार
“असे जगावे दुनियेमध्ये आव्हानाचे लावुन अत्तर, नजर रोखुनी नजरे मध्ये आयुष्याला द्यावे उत्तर.”
“देशासाठी मारता मारता, मरेल तो झुंजे!”
“कृतभू पोटात, घालूद्या खुशाल थैमान! कुरतडू द्या आतडी, करू द्या रक्ताचं पान! संव्हारककाळी तुझं देती बळीच आव्हान, बलशाली मरणाहून आहे आपुला अभिमान”
“अनादी मी, अनंत मी, अवद्य मी भला, मारील कवण रिपु असा जन्माला!”
– स्वातंत्र्यवीर सावरकर
साहित्याद्वारे तरुणांमध्ये राष्ट्रभक्तीची भावना जागृत केली
अशारितीने, स्वातंत्र्यवीर सावरकरांना अपेक्षित असणारी क्रांतिकारी कृत्यांची मालिका भारतामध्ये सुरु झाली. त्यांनी १८५७ चा स्वातंत्र्यसंग्राम हा ग्रंथ लिहून भारतीय तरुणांमध्ये राष्ट्रभक्ती जागृत केली. भारतीय क्रांतीकारकांना प्रेरणा देण्यासाठी त्यांनी इटालियन क्रांतिकारक म्याझिनी यांच्या जीवनचरित्राचा त्यांनी मराठीमध्ये अनुवाद (भाषांतर) केले. याचे मूळ कारण एवढेच, त्यांच्या लेखणीबरोबर त्यांची जिभा सारख्याच शक्तीने चालत.
स्वातंत्र्यलढ्याचं लक्ष- पूर्ण स्वातंत्र्य
ते असे प्रथम व्यक्ती होते, ज्याची पदवी त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्ययुद्धात भाग घेतल्याने हिसकावून घेतली. ते प्रथम असे भारतीय विद्यार्थी होते ज्यांनी इंग्लंडया राज्याप्रती निष्ठावान असल्याची शपथ घेण्यास नकार दिला. आणि तेच असे प्रथम व्यक्ती होते ज्यांनी ज्यांनी पूर्ण स्वातंत्र्य हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचं लक्ष घोषित केलं.
“वीर” जन्म: बालपणीची एक घटना
“वीर” ही पदवी, ज्याचा अर्थ धैर्यशाली किंवा धाडसी, केवळ नंतरच्या वर्षांत सावरकरांना प्रदान केलेली एक पदवी नव्हती – जेव्हा ते बारा वर्षांचे होते तेव्हा अपवादात्मक धैर्याच्या प्रदर्शनाद्वारे ती मिळवली होती. ज्या घटनेमुळे त्यांना ही पदवी मिळाली ती त्यांच्या चारित्र्याबद्दल बरेच काही सांगते आणि ते पुढे बनणार असलेल्या निडर क्रांतिकारकाचे पूर्वसूचक आहे.
१८९५ मध्ये, एका गटाने भागूरवर हल्ला केला, जो प्रामुख्याने ब्राह्मण कुटुंबांनी वसलेला होता. या धोक्याचा सामना करताना, लहान विनायकने एका मुलाकडून अपेक्षित असल्याप्रमाणे भीतीत दबकून न राहता, ग्रामस्थांना एकत्र केले, हल्लेखोरांविरुद्ध संख्येने कमी असूनही बचावाची व्यवस्था केली. फक्त दगड आणि काठ्या हीच त्यांची एकमेव शस्त्रे असताना, सावरकरांनी या तात्पुरत्या सैन्याचे नेतृत्व अशा शिलिंगिरी कौशल्याने केले की त्यांनी हल्लेखोरांना मागे हटवण्यात यश मिळवले.
इतक्या कोवळ्या वयात धैर्याच्या या असामान्य प्रदर्शनाने ग्रामस्थांवर अमिट छाप सोडली. त्या दिवसापासून, ते त्यांना “वीर” विनायक म्हणून संबोधू लागले, एक पदवी जी त्यांच्या संपूर्ण जीवनात त्यांच्या ओळखीशी विलीन झाली. ही केवळ बालपणातील धैर्याची क्षण नव्हती – ती सावरकरांच्या अंगभूत नेतृत्व गुणांची आणि प्रतिकूलतेचा सामना करण्याच्या त्यांच्या इच्छेची झलक होती, अशी वैशिष्ट्ये जी नंतर ब्रिटिश वसाहतवादी सत्तेविरुद्ध त्यांच्या क्रांतिकारी कार्यांचे वैशिष्ट्य ठरतील.
“वीर” हे उपपद नंतर अधिक प्रतीकात्मक महत्त्व प्राप्त करेल जसे सावरकर भारताच्या स्वातंत्र्य संघर्षात एक प्रमुख व्यक्ती म्हणून उदयास आले, त्यांनी प्रथम गावातील मुलगा म्हणून त्याच्या समुदायाचे संरक्षण करताना प्रदर्शित केलेल्या निर्भीड प्रतिकाराचा आत्मा साकारला.
शैक्षणिक प्रवास
सावरकरांचा शैक्षणिक प्रवास त्यांच्या नंतरच्या राजकीय जीवनाइतकाच खडतर आणि क्रांतिकारी होता. १९०२ मध्ये, त्यांचे प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, त्यांनी पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला – एक शहर जे आधीच बाळ गंगाधर टिळकांसारख्या नेत्यांच्या प्रभावाखाली राष्ट्रवादी कार्यांचे केंद्र बनत होते. तरुण सावरकरांसाठी, कॉलेज केवळ औपचारिक शिक्षणाची संस्था नव्हती तर एक कुंड होते जिथे त्यांची राजकीय जाणीव आणखी आकारली आणि सुधारली गेली.
फर्ग्युसन कॉलेजमधील त्यांचा काळ तीव्र राष्ट्रवादी कार्यांनी चिन्हांकित झाला होता. शतकाचा उदय ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध वाढत्या प्रतिकाराचा काळ होता, आणि सावरकरांनी या देशभक्तिपूर्ण उत्साहाच्या प्रवाहात प्रथम डुबकी मारली. त्यांनी त्यांच्या राष्ट्रवादी भावना केवळ कॉलेज कॅन्टीनमधील चर्चेपुरत्या मर्यादित ठेवल्या नाहीत – त्यांनी क्रांतिकारी कार्यांचे सक्रियपणे आयोजन केले आणि त्यात भाग घेतला, ज्यामुळे अपरिहार्यपणे त्यांना कॉलेज अधिकारी आणि ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या निरीक्षणाखाली आणले.
त्यांच्या शैक्षणिक पाठपुरावा आणि क्रांतिकारी कार्यांमधील संघर्ष तेव्हा शिखरावर पोहोचला जेव्हा कॉलेज अधिकाऱ्यांनी, ब्रिटिश सरकारच्या दबावाखाली ज्यांनी संस्थेचा खर्च दिला होता, त्यांना राष्ट्रवादी कार्यांमध्ये सहभागी झाल्याबद्दल काढून टाकले. हे निष्कासन भारताच्या शैक्षणिक संस्थांवरील वसाहती पकडीची एक स्पष्ट आठवण होती. तरीही, सावरकरांच्या प्रारंभीच्या समझावणी क्षमतेच्या प्रदर्शनात, त्यांना नंतर कला शाखेची पदवी पूर्ण करण्याची परवानगी देण्यात आली – त्यांच्या राजकीय कार्यांना न जुमानता त्यांच्या शैक्षणिक क्षमतेचे प्रमाण.
१९०५ च्या स्वदेशी चळवळीने, जी टिळकांसारख्या दिग्गजांनी नेतृत्व केली होती, या घडणवड़ीच्या वर्षांत सावरकरांवर खोल प्रभाव टाकला. ब्रिटिश वस्तूंवर बहिष्कार टाकण्याच्या आणि स्वदेशी उत्पादनांना प्रोत्साहन देण्याच्या चळवळीच्या आवाहनाने त्यांच्याशी खोलवर प्रतिध्वनी उमटवला, त्यांच्या वसाहतवाद-विरोधी भूमिकेला आणखी स्फटिकीकृत केले. त्यांच्या जीवनाचा हा काळ केवळ शैक्षणिक यशाबद्दल नव्हता – हा एका क्रांतिकारी आत्म्याचे निर्माण होते जो त्यांच्या भविष्यातील कृतींना मार्गदर्शन करेल.
लंडन वर्षे आणि क्रांतिकारी कार्य
सावरकरांचा १९०६ मधील लंडनचा प्रवास त्यांच्या क्रांतिकारी करिअरमधील एक महत्त्वपूर्ण वळण म्हणून चिन्हांकित झाला. ही संधी श्यामजी कृष्ण वर्मा यांच्या उदारतेद्वारे आली, जे ब्रिटनमध्ये राहणारे एक प्रमुख भारतीय राष्ट्रवादी होते, ज्यांनी सावरकरांना ग्रे’स इन येथे कायद्याचा अभ्यास करण्यासाठी शिष्यवृत्ती देऊ केली. तरुण क्रांतिकारकासाठी, लंडन केवळ कायदेशीर शिक्षण मिळवण्याचे ठिकाण नव्हते – ते एक धोरणात्मक स्थान होते जिथून भारतात ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या थेट देखरेखीपासून दूर राहून भारतीय स्वातंत्र्याच्या कारणाला पुढे नेले जाऊ शकत होते.
लंडनला पोहोचल्यावर, सावरकरांनी इंडिया हाऊस येथे निवास केला, जे श्यामजी कृष्ण वर्मा यांनी स्थापन केलेले भारतीय राष्ट्रवादी कार्यांचे केंद्र होते. हाईगेटमधील हे व्हिक्टोरियन इमारत केवळ निवासस्थान नव्हते – ते भारतातील ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध क्रांतिकारी नियोजनाचे मज्जातंतू केंद्र होते. येथे, सारख्या विचारसरणीच्या भारतीय विद्यार्थी आणि बुद्धिजीवींच्या एकत्रीकरणादरम्यान, सावरकरांच्या जहाल कल्पनांना विकसित होण्यासाठी सुपीक जमीन सापडली.
इंडिया हाऊस येथेच सावरकरांनी फ्री इंडिया सोसायटीची स्थापना केली, भारताच्या पूर्ण स्वातंत्र्याच्या उद्दिष्टासाठी ब्रिटनमधील भारतीय विद्यार्थ्यांना एकत्रित करण्यासाठी समर्पित एक संस्था. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या मवाळ गटाच्या विपरीत जो ब्रिटिश साम्राज्यातील डोमिनियन स्टेटसची मागणी करत होता, सावरकरांनी पूर्ण स्वराज (पूर्ण स्वातंत्र्य) साठी आवश्यक असल्यास क्रांतिकारी मार्गांनी वकालत केली. फ्री इंडिया सोसायटी बैठका, पत्रके, आणि भाषणांद्वारे या कल्पना प्रसारित करण्यासाठी एक व्यासपीठ बनली.
लंडनमधील वर्षांत, सावरकरांनी त्यांच्या सर्वात वादग्रस्त कामांपैकी एक लिहिले, “द इंडियन वॉर ऑफ इंडिपेंडन्स, १८५७”, ज्याने १८५७ च्या सिपाही बंडाला भारताच्या स्वातंत्र्यसैनिकांना प्रेरणा दिली.
मार्सेल घटना आणि तुरुंगवास
मार्च १९१० मध्ये लंडनमधील सावरकरांच्या क्रांतिकारी कारवायांना अखेर वेग आला जेव्हा ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी त्यांना नाशिकचे जिल्हाधिकारी जॅक्सन यांच्या हत्येप्रकरणी देशद्रोह आणि हत्येस प्रवृत्त केल्याच्या आरोपाखाली अटक केली. ब्रिटीश सरकारची योजना स्पष्ट होती- त्याला खटल्यासाठी भारतात परत आणणे, जिथे त्याला कठोर शिक्षा, कदाचित फाशीची शिक्षादेखील भोगावी लागेल.
सावरकरांना घेऊन जाणारे एसएस मोरिया ८ जुलै १९१० रोजी फ्रान्समधील मार्सेल बंदराजवळ पोहोचले तेव्हा त्यांनी पळून जाण्याचा धाडसी प्लॅन आखला. एकदा भारतीय किनाऱ्यावर पोहोचल्यावर आपल्या नशिबावर शिक्कामोर्तब होईल, हे जाणून सावरकर जहाजाच्या बाथरूममधील पोर्टहोलमधून घसरून फ्रेंच किनाऱ्यावर पोहण्यात यशस्वी झाले- स्वातंत्र्याचा हा हताश प्रयत्न क्षणाक्षणाला यशस्वी झाला.
मात्र, त्याचे स्वातंत्र्य अल्पकालीन होते. ब्रिटीश अधिकार् यांनी सावध केलेल्या फ्रेंच बंदर अधिकार् यांनी त्याला पुन्हा पकडून इंग्रजांच्या स्वाधीन केले- ही कारवाई नंतर हेग येथील आंतरराष्ट्रीय न्यायाधिकरणाने बेकायदेशीर ठरवली जाईल, कारण यामुळे आश्रयाच्या तत्त्वांचे उल्लंघन होते. “मार्सेल घटना” म्हणून ओळखली जाणारी ही घटना आंतरराष्ट्रीय कायद्यातील एक महत्त्वपूर्ण प्रकरण बनली, परंतु सावरकरांचे तात्कालिक भवितव्य बदलण्यासाठी फारसे काही केले नाही.
भारतात परतल्यावर सावरकरांवर खटला चालवण्यात आला आणि त्यांना अंदमान आणि निकोबार बेटांवरील कुख्यात सेल्युलर तुरुंगात जन्मठेपेची शिक्षा सुनावण्यात आली – ही शिक्षा इतकी कठोर होती की बोलक्या भाषेत ती काला पाणी (काळे पाणी) म्हणून ओळखली जायची, जिथून काही जण परत आले.
सेल्युलर तुरुंग आपल्या क्रूर परिस्थितीसाठी कुप्रसिद्ध होते. कैद्यांना छोट्या कोठड्यांमध्ये एकांतात ठेवले जायचे, कठोर श्रम केले जायचे आणि वारंवार छळाला सामोरे जावे लागत असे. येथे सावरकरांनी १९११ ते १९२१ अशी आयुष्यातील सर्वात कठीण वर्षे घालवली. या काळात त्यांनी सहन केलेला एकटेपणा, शारीरिक त्रास आणि मानसिक त्रास त्यांच्या मानसिकतेवर आणि तत्त्वज्ञानावर अमिट ठसा उमटवत असे.
तुरुंगवासाच्या याच काळात सावरकरांचा स्वातंत्र्य मिळवण्याचा दृष्टिकोन विकसित होऊ लागला. एकेकाळी सशस्त्र प्रतिकाराची बाजू मांडणारा हा क्रांतिकारक आता वेगवेगळ्या रणनीतींचा विचार करू लागला. या परिवर्तनामुळे नंतर त्याच्या तुरुंगवासाच्या काळात आणि नंतर ब्रिटिश अधिकाऱ्यांशी असलेल्या संबंधांच्या स्वरूपाबद्दल विद्वान आणि इतिहासकारांमध्ये वाद निर्माण होईल.
अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवून विकासासाठी प्रेरणा
जन्मठेपेची शिक्षा
दुर्दैवाने त्यांनी मार्सेलीस बंदरामध्ये मारलेली उडी निष्फळ ठरली आणि सशस्त्र क्रांतिकारकांच्या या महामेरुला जन्मठेपेची शिक्षा झाली. सावरकर हे जगातला एकमेव योद्धा असतील, ज्यांना दोन वेळा जन्मठेपेची शिक्षा झाली. परंतु, तेव्हाही “अनादी मी, अनंत मी, अवद्य मी भला, मारील कवण रिपु असा जन्माला!”
हे त्यावेळी त्यांनी महाकाव्य रचले. समाजातील तर्करूष्ट रूढी, चालीरीती, प्रथा, परंपरेच्या नावाखाली होणाऱ्या अन्यायाचे निर्मूलन करण्याचे कामही केले. भारताला विकासाच्या दृष्टीने, विज्ञानाच्या जोरावर आधुनिक शस्त्र विकासाला त्यांनी नेहमी प्रेरणा दिली. भारतीय राष्ट्राच्या या उत्तुंगतेच्या राष्ट्रभक्ताला पाहून क्रांतीचे यज्ञकुंड चेतवून जीवनाची समिधा वाहणाऱ्या या महापुरुषाकडे पाहून एवढंच कळतं की, सावरकर म्हणजे एक धगधगतं यज्ञकुंडच!
विचारधारा आणि राजकीय तत्त्वज्ञान
अनेक दशकांच्या सक्रियतेतून, तुरुंगवासातून आणि चिंतनातून विकसित झालेले सावरकरांचे राजकीय तत्त्वज्ञान भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण वैचारिक प्रवाहांपैकी एक आहे. त्याच्या मुळाशी पूर्ण स्वातंत्र्यावरचा अढळ विश्वास होता— जे त्याने असे व्यक्त केले:
आपण या इंग्रज अधिकाऱ्याबद्दल किंवा त्या अधिकाऱ्याबद्दल, या नियमाबद्दल किंवा त्या नियमाबद्दल चीड करणे थांबवले पाहिजे. त्यात काही ही थांबणार नाही; आमची चळवळ कोणत्याही विशिष्ट कायद्याच्या विरोधात असण्यापुरती मर्यादित असू नये. परंतु, ते स्वत: राज्य करण्याची शक्ती मिळवण्यासाठी असावे. थोडक्यात, आम्हाला पूर्ण स्वातंत्र्य हवे आहे.
या विधानात सावरकरांनी राष्ट्रवादी चळवळीतील काही विशिष्ट पैलूंचे वैशिष्ट्य असलेल्या याचिका आणि प्रार्थनेच्या उदारमतवादी राजकारणातून मूलगामी माघार घेतली आहे. त्यांच्या मते स्वातंत्र्य म्हणजे ब्रिटीश राजवटीत सुधारणा करणे किंवा सवलती मिळवणे नव्हे, तर ते भारतीयांना स्वराज्याचा अंगभूत अधिकार परत मिळवून देण्याविषयी होते. या भूमिकेमुळे त्यांना काँग्रेसच्या उदारमतवाद्यांच्या घटनात्मक दृष्टिकोनापेक्षा भगतसिंगांसारख्या क्रांतिकारकांशी अधिक जवळीक साधता आली.
कदाचित सावरकरांचे भारतीय राजकीय विचारसरणीतील सर्वात चिरंतन आणि वादग्रस्त योगदान म्हणजे त्यांची हिंदुत्वाची संकल्पना (हिंदूत्व) होती, जी त्यांनी १९२३ मध्ये लिहिलेल्या “हिंदुत्व: हिंदू कोण आहे?” या पुस्तकात व्यक्त केली होती. रत्नागिरीतील तुरुंगात असताना लिहिलेल्या या ग्रंथात केवळ धार्मिक आचरणापेक्षा प्रामुख्याने सांस्कृतिक आणि प्रादेशिक संबंधांद्वारे भारतीय राष्ट्रीय अस्मितेची व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे.
सावरकरांच्या मते, हिंदू म्हणजे भारताला आपली पितृभूमी (पितृभूमी) आणि पवित्र भूमी (पुण्यभूमी) मानणारा- एक व्याख्या ज्यात शीख, जैन आणि बौद्ध ांचा समावेश होता परंतु ज्या मुस्लिम आणि ख्रिश्चनांची पवित्र भूमी भारताच्या सीमेबाहेर होती त्यांना अप्रत्यक्षपणे वगळण्यात आले.
हा सांस्कृतिक राष्ट्रवाद धार्मिक हिंदू धर्मापेक्षा वेगळा होता आणि वैविध्यपूर्ण उपखंडात एकसंध राष्ट्रीय अस्मिता निर्माण करण्याच्या प्रयत्नाचे प्रतिनिधित्व करतो. तथापि, भारतीय राष्ट्रीयतेचा पाया म्हणून हिंदू सभ्यतेवर त्यांनी दिलेला भर अत्यंत वादग्रस्त राहिला आहे आणि टीकाकारांचे म्हणणे आहे की यामुळे भारताच्या बहुलवादी मूल्यांना धक्का बसतो.
सावरकरांनी जातीभेद आणि अस्पृश्यतेचा निषेध करत हिंदू समाजात सामाजिक सुधारणांची ही बाजू मांडली. त्यांनी धार्मिक प्रथांबद्दल विवेकवादी दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन दिले आणि आंतरजातीय भोजन आणि विवाहास प्रोत्साहन दिले- जे त्यांच्या काळासाठी आणि समुदायासाठी पुरोगामी होते. तरीही, हे सुधारणेचे प्रयत्न शेवटी हिंदू एकत्रीकरणाच्या त्यांच्या व्यापक राष्ट्रवादी प्रकल्पाच्या अधीन होते.
त्यांच्या नंतरच्या काळात, विशेषत: नजरकैदेतून सुटल्यानंतर, सावरकरांची विचारधारा क्रांतिकारी राष्ट्रवादापासून वसाहतवादी अधिकाऱ्यांशी व्यावहारिक संबंध म्हणून विकसित झाली, अंतिम स्वराज्याची तयारी म्हणून हिंदू संघटना आणि लष्करीकरणावर लक्ष केंद्रित केले. त्यांच्या दृष्टिकोनातील हा बदल तीव्र ऐतिहासिक चर्चेचा विषय ठरला असून, त्यांनी मागे सोडलेल्या गुंतागुंतीच्या वारशाचे प्रतिबिंब उमटले आहे.
वाङ्मयीन योगदान
सावरकर आपल्या राजकीय सक्रियतेच्या पलीकडे जाऊन अनेक प्रकारचे आणि भाषांचे साहित्यिक योगदान देणारे विपुल लेखक होते. त्यांच्या कार्यातून त्यांचे राजकीय तत्त्वज्ञान तर प्रतिबिंबित झालेच, शिवाय त्यांची बौद्धिक खोली आणि साहित्यिक प्रतिभेचेही दर्शन घडले. सावरकरांनी मराठी आणि इंग्रजी या दोन्ही भाषांमध्ये लेखन करताना भारतीय स्वातंत्र्य आणि सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनासाठी कोणत्याही क्रांतिकारी अस्त्राप्रमाणेच आपल्या कलमाचा प्रभावी वापर केला.
लंडनच्या काळात लिहिलेली ‘द इंडियन वॉर ऑफ इंडिपेंडन्स, १८५७’ ही त्यांची पहिली मोठी साहित्यकृती आशय आणि प्रभाव या दोन्ही बाबतीत क्रांतिकारक होती. वयाच्या अवघ्या २६ व्या वर्षी पूर्ण झालेल्या या ऐतिहासिक विश्लेषणाने १८५७ च्या घटनांचा पुनर्अर्थ लावला – परंपरेने ब्रिटिश इतिहासकारांनी “शिपाई बंड” म्हणून नाकारले – भारताचे पहिले संघटित स्वातंत्र्य युद्ध म्हणून. ऐतिहासिक संशोधनाला राष्ट्रवादी भावनेची जोड देणाऱ्या उत्साही गद्यात लिहिलेल्या या पुस्तकावर ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी प्रकाशनापूर्वीच बंदी घातली होती, पण गुप्तपणे प्रसारित करून स्वातंत्र्यसैनिकांच्या पिढ्यांना प्रेरणा दिली.
अंदमान सेल्युलर तुरुंगात असताना कठोर परिस्थिती आणि लेखन साहित्याची मर्यादित उपलब्धता असूनही सावरकरांची साहित्यिक सर्जनशीलता कमी झाली नाही. त्यांनी आपल्या कोशाच्या भिंतींवर नखांनी खाजवून आणि आठवणीत बांधून कविता आणि शोकांची रचना केली- यापैकी बर् याच रचना नंतर “कमला” आणि “गोमंतक” म्हणून प्रकाशित झाल्या. या कृतींमधून केवळ त्यांच्या देशभक्तीच्या भावनाच नव्हे, तर मानवी दु:ख आणि लवचिकता यांविषयीची त्यांची भावनिक खोली आणि तत्त्वज्ञानात्मक प्रतिबिंबही दिसून येते.
‘हिंदुत्व : हिंदू कोण आहे?’ हे त्यांचे सर्वात प्रभावी पुस्तक आहे. (१९२३) हा ग्रंथ त्यांच्या रत्नागिरी कैदेदरम्यान लिहिला गेला आणि तो राजकीय पत्रकाच्या पलीकडे जाऊन एक तत्त्वज्ञानात्मक ग्रंथ बनला जो शतकभरानंतरही भारतीय राजकीय चर्चेवर प्रभाव टाकत आहे. या कार्यात सावरकरांनी धार्मिक रूढीवादाऐवजी सांस्कृतिक आणि प्रादेशिक बंधांवर आधारित हिंदू अस्मितेची संकल्पना विकसित केली- ही कल्पना भारतीय राष्ट्रवादाच्या काही पैलूंचा पाया ठरेल.
सावरकरांनी समाजसुधारणेवरही विपुल लेखन केले, जातीभेद निर्मूलनाची बाजू मांडली, ‘जातनिर्मूलन निबंध’ (जातीनिर्मूलनावरील निबंध) यांसारख्या ग्रंथांत ही भूमिका मांडली. ‘माय ट्रान्सपोर्टेशन फॉर लाईफ’ (मूळ मराठीत ‘माझी जन्मथेप’ या नावाने लिहिलेले) हे त्यांचे आत्मचरित्र सेल्युलर तुरुंगातील त्यांच्या वर्षांचे विदारक वर्णन करते आणि वसाहतवादी तुरुंगव्यवस्थेची मोलाची माहिती देते.
नाटककार म्हणून सावरकरांनी ऐतिहासिक घटनांचे नाट्यीकरण करणारी आणि राष्ट्रवादी विषयांना चालना देणारी ‘उषाप’ आणि ‘संन्यास खडगा’ ही पुस्तके लिहिली. मराठी साहित्यातील पहिली मुक्त पद्यकविता समजली जाणारी ‘सागर प्राण तालमला’ ही साहित्यप्रकारांचे प्रयोग करण्याची त्यांची तयारी दाखवून दिली.
या वैविध्यपूर्ण वाङ्मयीन योगदानातून सावरकर केवळ राजकीय क्रांतिकारक म्हणून उदयास येत नाहीत, तर ऐतिहासिक आख्यानांना नव्याने आकार देण्यासाठी, तत्त्वज्ञानात्मक भूमिका स्पष्ट करण्यासाठी आणि सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनासाठी प्रेरणा देण्यासाठी शब्दांचा वापर करणारे बुद्धिजीवी म्हणून उदयास येतात. त्यांचा वाङ्मयीन वारसा त्यांच्या राजकीय वारशाप्रमाणेच गुंतागुंतीचा आणि वादग्रस्त आहे, पण आधुनिक भारताच्या सांस्कृतिक आणि बौद्धिक इतिहासात निर्विवादपणे प्रभावी आहे.
नंतरचे जीवन आणि वाद
१९२१ मध्ये अंदमान बेटांवरून त्यांची सशर्त सुटका आणि त्यानंतर १९३७ पर्यंत रत्नागिरीत नजरकैदेत राहिल्यानंतर सावरकरांच्या राजकीय दृष्टिकोनात लक्षणीय बदल झाले. एकेकाळी वसाहतवादी राजवटीविरुद्ध सशस्त्र प्रतिकाराची बाजू मांडणाऱ्या या फायरब्रँड क्रांतिकारकाने आता अधिक व्यावहारिक भूमिका स्वीकारली आणि १९३७ ते १९४३ या काळात अध्यक्ष म्हणून नेतृत्व केलेल्या हिंदू महासभेच्या माध्यमातून हिंदू संघटन आणि संघटनावर लक्ष केंद्रित केले.
सावरकरांच्या आयुष्याच्या या उत्तरार्धाने बराच ऐतिहासिक वाद निर्माण केला आहे. तुरुंगवासाच्या काळात त्यांनी ब्रिटिश अधिकाऱ्यांकडे केलेली दयेची याचिका, ज्यात त्यांनी सुटकेच्या बदल्यात राजकीय कारवायांपासून दूर राहण्याची तयारी दर्शविली होती, तुरुंगाच्या भिंतींबाहेरून स्वातंत्र्यलढा सुरू ठेवण्याचे डावपेच किंवा वसाहतवादी शक्तींशी खरी तडजोड म्हणून विविध अर्थ लावले गेले आहेत. त्यांच्या क्रांतिकारक कर्तृत्वाच्या मूल्यमापनात या याचिका वादग्रस्त ठरतात.
दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात सावरकरांनी काँग्रेसप्रणित भारत छोडो चळवळीपेक्षा वेगळी भूमिका स्वीकारली आणि त्याऐवजी लष्करी प्रशिक्षण आणि “हिंदूकरण” ही अंतिम स्वराज्याची तयारी म्हणून वकिली केली. लष्करी अनुभवाचा भारताला दीर्घकालीन फायदा होईल, या तर्काने त्यांनी हिंदूंना ब्रिटिश भारतीय सैन्यात सामील होण्यास प्रोत्साहित केले – ही भूमिका टीकाकार वसाहतवादी अधिकाऱ्यांशी सहकार्य म्हणून पाहत होते परंतु बचावकर्ते धोरणात्मक दूरदृष्टी म्हणून पाहत होते.
१९४८ मध्ये महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर सावरकरांविषयी सर्वात महत्त्वाचा वाद निर्माण झाला असावा. न्यायालयाने पुराव्याअभावी निर्दोष मुक्तता केली असली, तरी नथुराम गोडसेवरील वैचारिक प्रभावातून या कटाशी त्याचा संबंध असल्याच्या आरोपामुळे त्याच्या वारशावर मोठी छाया पडली. या संघटनेने सावरकरांचे वस्तुनिष्ठ ऐतिहासिक मूल्यमापन विशेषतः आव्हानात्मक बनवले आहे, पक्षपाती विवेचनांनी अनेकदा बारकाईने विश्लेषण केले आहे.
सावरकरांनी आपल्या शेवटच्या काळात हिंदु राष्ट्राची वकिली सुरू ठेवली आणि हिंदू समाजात सामाजिक सुधारणांना चालना दिली. ते एक ध्रुवीकरण करणारे व्यक्तिमत्त्व राहिले- काही जण राष्ट्रवादी द्रष्टे म्हणून आदरणीय होते आणि काहींनी भारतीय अस्मितेकडे पाहण्याच्या त्यांच्या सांप्रदायिक दृष्टिकोनाबद्दल टीका केली होती. १ फेब्रुवारी १९६६ रोजी आत्मसमर्पणाच्या माध्यमातून जीवन संपवण्याचा इरादा जाहीर केल्यानंतर त्यांनी आमरण उपोषण सुरू केले आणि २६ फेब्रुवारी १९६६ रोजी मुंबईत त्यांचे निधन झाले.
वीर सावरकरांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटना
| दिनांक / कालावधी | घटना |
|---|---|
| मे २८, इ.स. १८८३ | जन्म नाशिक जिल्ह्यातील भगूर गावात |
| १८९५ | वयाच्या १२ व्या वर्षी हल्लेखोरांपासून आपल्या गावाचे रक्षण केल्यानंतर ‘वीर’ ही उपाधी मिळवली |
| १९०२ | पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयात प्रवेश घेतला. |
| १९०५ | स्वदेशी चळवळीने प्रभावित; विदेशी कपड्यांची जाळपोळ आयोजित केली |
| १९०६ | श्यामाजी कृष्ण वर्मा यांच्याकडून शिष्यवृत्तीवर कायदेविषयक शिक्षणासाठी लंडनला गेले |
| १९०७ | लंडनमध्ये फ्री इंडिया सोसायटीची स्थापना केली |
| १९०९ | ब्रिटिश अधिकार् यांनी बंदी घातलेले “भारतीय स्वातंत्र्ययुद्ध, १८५७” पूर्ण केले |
| १ जुलै, १९०९ | कर्झन वायलीची हत्या करणाऱ्या मदनलाल धिंग्रा यांना नैतिक पाठबळ दिल्याचा आरोप |
| १३ मार्च, १९१० | देशद्रोह आणि हत्येस प्रवृत्त केल्याच्या आरोपाखाली लंडनमध्ये अटक |
| ८ जुलै, १९०८ | मार्सेल घटना: फ्रान्समध्ये पळून जाण्याचा प्रयत्न केला परंतु पुन्हा पकडला गेला |
| १९११ | ५० वर्षांची शिक्षा ठोठावून अंदमानच्या सेल्युलर कारागृहात नेण्यात आले |
| १९२१ | अंदमानमधून सुटका करून रत्नागिरी कारागृहात बदली |
| १९२३ | नजरकैदेत असताना “हिंदुत्व : हिंदू कोण आहे?” असे लिहिले |
| १९२४ | सशर्त सुटका पण रत्नागिरी जिल्ह्यापुरतीमर्यादित |
| १९३७ | चळवळींवरील निर्बंध हटवले; हिंदू महासभेचे अध्यक्ष झाले |
| १९३७-१९४३ | हिंदू महासभेचे अध्यक्ष म्हणून काम केले, हिंदुत्वाच्या संकल्पनेचा विकास आणि प्रसार केला |
| १९४८ | गांधी हत्येचा सहसूत्रधार म्हणून अटक करून खटला चालवला; पुराव्याअभावी निर्दोष मुक्तता |
| १ फेब्रुवारी, १९६६ | आमरण उपोषण (आत्मार्पण) सुरू केले |
| २६ फेब्रुवारी, १९६६ | मुंबई येथे निधन |
वारसा आणि प्रभाव
सावरकरांच्या मृत्यूला अर्ध्या शतकाहून अधिक काळ लोटला तरी सावरकरांचा वारसा आजही भारताच्या सार्वजनिक चर्चेत जोरदारपणे लढला जात आहे. आपल्या चाहत्यांसाठी, ते अखंड देशभक्ती, बौद्धिक कठोरता आणि सांस्कृतिक अभिमानाचे प्रतिनिधित्व करतात – एक क्रांतिकारक ज्याने देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी वैयक्तिक सुखसोयींचा त्याग केला आणि त्याच्या प्राचीन सभ्यतेच्या वारशात रुजलेल्या भारताची दृष्टी व्यक्त केली. संपूर्ण भारतभर त्यांचे नाव असलेल्या सरकारी संस्था, रस्ते आणि सार्वजनिक जागा स्वातंत्र्य लढ्याच्या अधिकृत कथनांमध्ये त्यांच्या निरंतर प्रासंगिकतेची साक्ष देतात.
तथापि, त्यांचे टीकाकार त्यांना एक विभाजनकारी व्यक्तिमत्व म्हणून पाहतात ज्यांच्या हिंदुत्ववादी विचारसरणीमुळे भारताच्या बहुलतावादी रचनेला धक्का बसला आहे आणि काही ऐतिहासिक घटनांवरील त्यांची भूमिका – ज्यात गांधींच्या हत्येशी त्यांचा कथित संबंध आणि भारत छोडो चळवळीदरम्यान त्यांची भूमिका – त्यांची राष्ट्रवादी ओळख गुंतागुंतीची करते. समजातील या द्वंद्वामुळे सावरकर भारतीय अस्मिता आणि राष्ट्रवाद याविषयीच्या समकालीन राजकीय चर्चेत विजेची रॉड बनले आहेत.
कदाचित सावरकरांचा सर्वात चिरंतन प्रभाव त्यांनी हिंदुत्वाला राजकीय तत्त्वज्ञान म्हणून मांडण्यामध्ये आहे. हिंदू धर्माच्या धार्मिक प्रथेपेक्षा वेगळे असले तरी सांस्कृतिक राष्ट्रवाद म्हणून हिंदू अस्मितेच्या त्यांच्या संकल्पनेचा स्वातंत्र्योत्तर भारतातील उजव्या विचारसरणीच्या राजकीय चळवळींवर खोलवर परिणाम झाला आहे. अलीकडच्या दशकांत हिंदू राष्ट्रवादी संघटनांचा उदय आणि त्यांचे वाढते राजकीय यश यामुळे सावरकरांच्या लिखाणाकडे नव्याने लक्ष वेधले गेले आहे, समर्थकांना त्यात राष्ट्रीय नूतनीकरणाचा आराखडा सापडला आहे आणि टीकाकारांनी भारताच्या धर्मनिरपेक्ष राज्यघटनेवर होणार् या परिणामांचा इशारा दिला आहे.
राजकारणापलीकडे सावरकरांचे साहित्यिक योगदान- विशेषत: १८५७ च्या उठावाचे ऐतिहासिक पुनर्विवेचन आणि त्यांच्या मराठी कवितेमुळे त्यांना भारताच्या सांस्कृतिक कॅननमध्ये स्थान मिळाले आहे. जातीभेद आणि अस्पृश्यतेच्या तीव्र विरोधासह हिंदू समाजातील सामाजिक सुधारणेची त्यांची वकिली त्यांच्या विचारसरणीतील पुरोगामी घटकांचे प्रतिबिंब उमटवते जे कधीकधी त्यांच्या वारशाविषयीच्या राजकीय वादविवादांमध्ये झाकोळले जातात.
सावरकर हे प्रखर बुद्धीचे व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यांच्या विचारांमुळे भारताच्या राजकीय पटलावर आजही परिणाम होत आहेत, हे नाकारता येणार नाही. क्रांतिकारी आणि व्यावहारिक, समाजसुधारक आणि सांस्कृतिक राष्ट्रवादी, कैदी आणि राजकीय नेते असा त्यांचा गुंतागुंतीचा वारसा साध्या वर्गीकरणाला छेद देतो. भारत राष्ट्रीय अस्मितेच्या आणि ऐतिहासिक स्मृतीच्या प्रश्नांशी झगडत असताना, सावरकरांचे जीवन आणि विचार या चालू असलेल्या संभाषणांमध्ये वादग्रस्त असले तरी संदर्भ बिंदू असणे आवश्यक आहे.
वाचल्याबद्दल धन्यवाद! वीर दामोदरराव सावरकरांवरील हा लेख आवडला असेल तर थेट आपल्या इनबॉक्सवर पोहोचवलेल्या अधिक मनोरंजक माहितीपूर्ण लेखांसाठी आमचे वृत्तपत्र जरूर सबस्क्राईब करा. आपल्या आवडत्या सोशल प्रोफाइलवर सामायिक करण्यास विसरू नका आणि संभाषण चालू ठेवण्यासाठी सोशल मीडियावर आमच्यात सामील व्हा.
एफ. ए. क्यू.
सावरकरांना ‘वीर’ का म्हणतात?
सावरकरांनी वयाच्या १२ व्या वर्षी हल्लेखोरांविरुद्ध ग्रामरक्षणाचे नेतृत्व करताना त्यांना ‘वीर’ ही उपाधी मिळाली. तरुण असूनही त्यांनी असामान्य धाडस आणि सामरिक कौशल्य दाखवले आणि गावकऱ्यांना हा हल्ला यशस्वीरित्या मागे घेण्यासाठी एकत्र केले. शौर्याच्या या सुरुवातीच्या प्रदर्शनामुळे त्यांना आयुष्यभर त्यांच्या अस्मितेशी अविभाज्य बनलेला सन्मान मिळाला.
कोण होते विनायक दामोदर सावरकर?
विनायक दामोदर सावरकर हे एक भारतीय स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, राजकारणी, वकील आणि लेखक होते ज्यांनी हिंदुत्वाचे हिंदू राष्ट्रवादी तत्त्वज्ञान तयार केले. हिंदू-मुस्लीम वेगळेपणाचे समर्थन करणारे आणि ब्रिटिश वसाहतवादी राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळविण्याच्या गांधींच्या अहिंसक दृष्टिकोनाला विरोध करणारे ते वादग्रस्त व्यक्तिमत्त्व होते.
सावरकरांचा जन्म कधी आणि कुठे झाला?
सावरकरांचा जन्म २८ मे १८८३ रोजी आजच्या महाराष्ट्रातील नाशिकजवळील भगूर या गावी झाला. भारतात ब्रिटिश वसाहतवादाच्या उंबरठ्यावर असताना ते मध्यमवर्गीय चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबात वाढले.
भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात सावरकरांची भूमिका काय होती?
सावरकरांनी ‘अभिनव भारत सोसायटी’ या क्रांतिकारी संघटनेची स्थापना केली आणि लंडनमधील ‘इंडिया हाऊस’ या कट्टरपंथी गटाशी ते जोडले गेले. १९१० मध्ये क्रांतिकारी कारवाया आणि एका ब्रिटिश अधिकाऱ्याच्या हत्येशी संबंध असल्याबद्दल त्यांना अटक करण्यात आली. ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध सशस्त्र प्रतिकाराची बाजू मांडणाऱ्या गांधींच्या स्वातंत्र्याकडे पाहण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन वेगळा होता.
सावरकरांना सेल्युलर तुरुंगात का डांबण्यात आले?
सावरकरांना अंदमान-निकोबार बेटांवरील कुख्यात सेल्युलर तुरुंगात (काला पानी) ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध क्रांतिकारी कारवाया केल्याबद्दल आणि एका ब्रिटिश अधिकाऱ्याच्या हत्येस प्रवृत्त केल्याबद्दल दोन जन्मठेपेची (५० वर्षे) शिक्षा सुनावण्यात आली. १९११ ते १९२१ या काळात त्यांनी ही कठोर शिक्षा भोगली आणि त्यानंतर त्यांची भारताच्या मुख्य भूमीत बदली झाली.
हिंदुत्व म्हणजे काय आणि त्यात सावरकरांचे योगदान कसे होते?
हिंदुत्व ही एक राजकीय विचारधारा आहे जी हिंदू राष्ट्रवादाला प्रोत्साहन देते आणि प्रामुख्याने हिंदू मूल्यांच्या संदर्भात भारतीय संस्कृती आणि अस्मितेची व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करते. सावरकरांनी १९२३ मध्ये ‘हिंदुत्व : हिंदू कोण आहे?’ हे प्रभावी पुस्तक लिहिले, जे या संकल्पनेचा वैचारिक पाया बनवते. त्यांनी हिंदूची व्याख्या अशी केली की, जो भारताला आपली पितृभूमी (पितृभूमी) आणि पवित्र भूमी (पुण्यभूमी) दोन्ही मानतो.
सावरकरांनी भारताच्या फाळणीला पाठिंबा दिला का?
होय, आपल्या काळातील अनेक कॉंग्रेस नेत्यांप्रमाणे सावरकरांनी द्विराष्ट्र सिद्धांताचे समर्थन केले आणि भारताच्या फाळणीची बाजू मांडली. हिंदू आणि मुस्लीम ही भिन्न सांस्कृतिक आणि धार्मिक अस्मिता असलेली दोन स्वतंत्र राष्ट्रे आहेत जी एकाच राज्यात एकत्र राहू शकत नाहीत, अशी त्यांची धारणा होती.
जातीविषयी सावरकरांचे मत काय होते?
सावरकरांनी जातीव्यवस्थेवर टीका केली आणि ती नष्ट करण्याची बाजू मांडली. अस्पृश्यता निर्मूलनासह सामाजिक सुधारणांना त्यांनी चालना दिली आणि आंतरजातीय विवाह व भोजनाला पाठिंबा दिला. जातीभेदामुळे हिंदू समाज कमकुवत होतो आणि राष्ट्रीय ऐक्यात अडथळा निर्माण होतो, असे त्यांचे मत होते.
सावरकरांचे महात्मा गांधींशी काय नाते होते?
सावरकर आणि गांधी यांची भारतीय स्वातंत्र्याविषयीची विचारसरणी आणि दृष्टिकोन मुळात वेगळा होता. गांधींनी अहिंसा आणि हिंदू-मुस्लीम ऐक्याचा प्रचार केला, तर सावरकरांनी सशस्त्र प्रतिकार आणि हिंदू राष्ट्रवादाची बाजू मांडली. परस्पर आदराची पातळी राखली असली तरी त्यांच्या नात्यात वैचारिक विरोध होता.
गांधीहत्येत सावरकरांचा सहभाग होता का?
सावरकरांवर गांधी हत्येचा सहसूत्रधार म्हणून आरोप ठेवण्यात आले होते, परंतु पुराव्याअभावी त्यांची निर्दोष मुक्तता करण्यात आली. त्यांचा कथित सहभाग हा भारतीय इतिहासातील वादग्रस्त विषय आहे. गांधींचा मारेकरी नथुराम गोडसे हा सावरकरांच्या विचारधारेने प्रभावित होता, पण खुद्द सावरकरांचा थेट सहभाग न्यायालयात कधीच सिद्ध झाला नाही.
सावरकरांचे प्रमुख साहित्यिक योगदान काय होते?
सावरकर हे मराठी आणि इंग्रजी या दोन्ही भाषांमध्ये लेखन करणारे विपुल लेखक होते. “हिंदुत्व : हिंदू कोण आहे?”, “१८५७ चे भारतीय स्वातंत्र्यसंग्राम” (ज्याला इंग्रज शिपाई बंड म्हणतात त्याबद्दल एक वेगळा दृष्टीकोन देणारे), त्यांचे आत्मचरित्र “माय ट्रान्सपोर्टेशन फॉर लाइफ” आणि अनेक नाटके, कविता आणि कादंबऱ्या ज्यात अनेकदा राष्ट्रवादी विषय होते.
सावरकर हे भारतीय इतिहासातील इतके वादग्रस्त व्यक्तिमत्त्व का आहे?
सावरकरांचा स्वातंत्र्याविषयीचा अतिरेकी दृष्टिकोन, हिंदू राष्ट्रवादाची पाठराखण, द्विराष्ट्र सिद्धांताला पाठिंबा, तुरुंगात असताना इंग्रजांकडे दयेचा अर्ज आणि गांधीहत्येशी त्यांचा कथित संबंध यामुळे सावरकर वादग्रस्त ठरतात. भारतातील विविध राजकीय गट त्यांच्या वारशाचा वेगळा अर्थ लावतात.
सावरकरांची दया याचिका कशाबद्दल होती?
सेल्युलर तुरुंगात असताना सावरकरांनी ब्रिटिश अधिकाऱ्यांकडे दयेच्या अनेक याचिका लिहून दयेची मागणी केली आणि वसाहतवादी सरकारसोबत काम करण्याची तयारी दर्शवली. या याचिका ऐतिहासिक चर्चेचा विषय ठरल्या आहेत, काही जण त्याकडे धोरणात्मक पाऊल म्हणून पाहतात तर काही त्यांना क्रांतिकारी तत्त्वांची तडजोड म्हणून पाहतात.
सावरकरांचा मृत्यू कसा झाला?
२६ फेब्रुवारी १९६६ रोजी वयाच्या ८२ व्या वर्षी सावरकरांचे निधन झाले. अखेरच्या काळात त्यांनी आमरण उपोषण (प्रयोपवेशन) जाहीर केले आणि औषधे, अन्न आणि पाणी घेणे बंद केले. सुमारे तीन आठवडे मुंबई (आताचे मुंबई) येथे या स्वयंघोषित उपोषणानंतर त्यांचे निधन झाले.
आधुनिक भारतात सावरकरांचा वारसा काय आहे?
सावरकरांचा वारसा गुंतागुंतीचा आणि वादग्रस्त आहे. स्वातंत्र्यसेनानी आणि द्रष्टे म्हणून हिंदू राष्ट्रवादी गटांमध्ये त्यांचा आदर केला जातो, अनेक सार्वजनिक संस्था त्यांच्या नावावर आहेत. तथापि, काही जण त्यांच्या विभाजनकारी विचारसरणीवर टीका करतात आणि त्यांच्या ऐतिहासिक भूमिकेच्या पैलूंवर प्रश्न उपस्थित करतात. त्यांचे हिंदुत्वाचे तत्त्वज्ञान भारतीय राजकारणावर, विशेषत: हिंदू राष्ट्रवादी विचारसरणी स्वीकारणाऱ्या संघटनांच्या माध्यमातून प्रभाव पाडत आहे.
सावरकरांची शैक्षणिक पार्श्वभूमी काय होती?
सावरकर आपल्या काळात सुशिक्षित होते. पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयात शिक्षण घेतले आणि नंतर लंडनच्या ग्रेज इन मध्ये कायद्याचे शिक्षण घेण्यासाठी शिष्यवृत्ती मिळाली. लंडनमधील त्यांच्या काळाने त्यांना क्रांतिकारी विचारांची ओळख करून दिली आणि युरोपमधील इतर भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांशी त्यांचा संबंध जोडला.
