शिवाजी महाराजांची शस्त्रे – मराठा युद्धामधील १० शस्त्रे

शिवाजी महाराजांना त्यांच्या अद्वितीय युद्ध कौशल्य आणि रणनीतीच्या आखणीसाठी मानलं जात होतं. तथापि, त्यांची बलाढ्य सैन्य शक्ती उन्नत शस्त्रांशिवाय अपूर्ण होती. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या सैन्याजवळ शस्त्रास्त्रांचा साठा होता त्यामुळे त्यांना त्यांच्या बलाढ्य शत्रूवर सुद्धा मात करणे शक्य झाले. या लेखामध्ये आपण शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या सैन्याजवळ असलेल्या काही महत्त्वाच्या शस्त्रांविषयी माहिती घेऊ.

तलवार

तलवारीला तुलवार किंवा तलवारी म्हणून सुद्धा ओळखले जाते, वक्राकार असलेली तलवार शिवाजी महाराजांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या मराठा सैन्याकडून सामान्यतः वापरण्यात येत होती. तलवार ही मराठा फौजेमध्ये विविध उपयोगी आणि सर्वात प्रभावी असे शस्त्र होते आणि १७ व्या शतकामध्ये तलवारीने अनेक युद्धांत महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.

याकाळात वापरण्यात आलेली तलवार ही किंचित वक्राकार असलेली, आतल्या बाजूस एक पाते धारदार असलेल्या बांधणीची होती. या तलवारीचे पाते लांबीने दोन ते तीन फूट होते आणि पकडण्याच्या मुठीच्या बाजूस ती रुंद असे आणि टोकाकडे निमुळती होत जाई. तलवारीला शत्रूला कापून काढण्यासाठी आणि शत्रूला रोखून धरण्यासाठी तिची बांधणी करण्यात आली होती, आणि तिचा अद्वितीय वक्राकार हा या शस्त्राला अत्यंत प्रभावी करत असे आणि त्यामुळे शत्रूपासून बचाव आणि आक्रमण दोन्ही करता येत असे. शिवाजी महाराज हे स्वतः एक निष्णात तलवारपटू होते आणि युद्धामध्ये नेहमी या शस्त्राचा वापर करण्यासाठी ते ओळखले जातात. त्यांनी आपल्या सैन्याला विस्तृत प्रमाणात तलवारीचा वापर करण्याचे प्रशिक्षण दिले, आणि म्हणूनच मराठा सैन्यामध्ये तलवार हे शस्त्र अत्यंत महत्त्वाचे बनले.

तलवार हे शस्त्र घोडदळ आणि पायदळ या दोन्हीही विभागांसाठी अत्यंत प्रभावी होते, आणि विशेषतः तलवार हे शस्त्र समोरासमोरील तुंबळ लढाईमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे होते. हिंदवी स्वराज्याचे रक्षणासाठी मराठा मावळे हे गनिमी कावा युद्धतंत्राचा वापर करत. ज्यामध्ये ते अत्यंत योग्य संधी मिळताच जलद गतीने, आणि अचूकपणे तलवारीने आक्रमण करण्यासाठी पारंगत होते. ते तलवारीच्या साह्याने शत्रूचे हात पाय कापायचे आणि त्यांच्या शरीरावर खोलवर जखमा करायचे. चिलखतधारी शत्रूच्या विरुद्ध सुद्धा तलवार हे एक प्रभावी शस्त्र होते, कारण तलवारीचे वक्राकार पाते हे चिलखतामधील भेगांना पार करून शरीरावर जखमा करण्यासाठी सक्षम होते.

तलवार ही फक्त युद्धासाठी वापरली जात नव्हती, तर त्या काळामध्ये तलवार बाळगणे हे एक सन्मानाचे आणि प्रतिष्ठेचे लक्षण होते. शिवाजी महाराज हे नेहमी त्यांच्या एकनिष्ठ सैनिकांना आणि सरदारांना तलवार म्हणून भेटवस्तू द्यायचे, आणि हे शस्त्र मराठा युद्धासाठी एक अभिमानाचे लक्षण होते.

i. समशेर

समशेर, याला पट्टा सुद्धा म्हणतात, शिवाजी महाराजांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या मराठा सैन्याकडून वापरली जाणारी ही एक प्रकारची वक्राकार तलवार होती. समशेर वक्राकार तलवार असून, तिची एक पाती धारदार कडा ही तीन ते चार फुटांपर्यंत असायची. ही तलवार एका उच्च पोलादा पासून बनायची, आणि ही कापण्यासाठी आणि शत्रूला रोखून दळण्यासाठी वापरण्यात यायची.

समशेर ची मूठ ही लाकूड किंवा शिंगापासून बनायचे ज्यावर सुंदर कलाकुसर असायची. समशेरला पकडणे सोपे जावे यासाठी समशेरीच्या मुठीवर चामड्याचे किंवा रेशमाचे आवरण असायचे. समोरून येणाऱ्या आक्रमणापासून लढणाऱ्या व्यक्तीच्या हाताचा बचाव करण्यासाठी समशेरीला टोपलीच्या आकाराचे आवरण असायचे.

समशेर हे पायदळ आणि घोडदळ या दोघांसाठी एक प्रभावी शस्त्र होते, आणि वक्राकार पात्याच्या बांधणीमुळे समशेर चालवणाऱ्या व्यक्तीला प्रबळ आणि अचूक मारा करण्यासाठी मदत होत असे. मराठा सैन्य जलद गतीने आणि अचूकपणे वार करण्यासाठी समशेरीचा वापर करत असत, आणि समशेरीच्या साह्याने ते शत्रूचे हात पाय कापत आणि त्यांच्या शरीरावर जखमा करत असत. चिलखतधारी शत्रूच्या विरुद्ध सुद्धा हे एकसमशेर हे एक प्रभावी शस्त्र होते, कारण तिचे वक्राकार पाते हे चिलखतामधील भेगांना भेदून शरीरावर जखमा करण्यासाठी सक्षम होते.

ii. फिरंगी

शिवाजी महाराजांच्या सैन्याकडून सामान्यपणे वापरली जाणारी फिरंगी ही एक प्रकारची तलवार होती. फिरंगी हा शब्द पर्शियन शब्द ” फिरंग” यापासून आलेला आहे याचा अर्थ ” विदेशी” किंवा ” युरोपियन” असा होतो. या तलवारीला फिरंगी असे म्हटले जाते कारण भारतीय योध्यांकडून या मूळ युरोपियन स्त्रोत असलेल्या तलवारीला स्वीकारले गेले, ज्यामध्ये शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या सैन्याचा समावेश होता.

फिरंगी ही एक लांब व सरळ असणारी, दोन्ही बाजूने धारदार पाते असणारी तीन फुटांची तलवार होती. या तलवारीला कापणे आणि शत्रूला रोखून धरण्यासाठी तिची बांधणी करण्यात आली होती, आणि तिच्या लांबीमुळे ती छोटे शस्त्र असलेल्या शत्रूवर वार करण्यासाठी अत्यंत प्रभावी होती. फिरंगीचे पाते हे नेहमी उच्च दर्जाच्या पोलादापासून बनविले जात असे, आणि या तलवारीच्या काही प्रकारांमध्ये पात्यांवर एक पोकळी किंवा खाच असायची त्यामुळे ती वजनाला हलकी आणि संतुलित होती.

फिरंगी तलवार ही घोडदळ आणि पायदळ यांच्यासाठी उपयुक्त होती, आणि लांबीला जास्त असल्यामुळे थोड्या जास्त अंतरावरून आक्रमण करण्यासाठी ही तलवार उपयुक्त होती. आपल्या शत्रूवर प्रबळ पद्धतीने तुटून पडण्यासाठी मराठा सैन्य फिरंगी तलवार वापरत असत, आणि त्यांच्या शत्रूच्या चिलखताला भेदून शत्रूवर वार करत असत. चिलखत नसलेल्या शत्रूवर सुद्धा फिरंगी तलवार प्रभावी होती, कारण या तलवारीला वापरून सैनिक आपल्या समोरील शत्रूला लांब धारदार पात्यामुळे खोलवर जखमा करून अचूक वार करत असत.

फिरंगी मराठा सैन्यातील सर्वात महत्त्वाचे शस्त्र होते, आणि आक्रमण व बचाव या दोन्हींमध्ये ती प्रभावी असल्याने रणांगणावर हे एक अद्वितीय शस्त्र होते. शिवाजी महाराजांनी या शस्त्राचे महत्त्व ओळखले आणि त्यांनी आपल्या सैन्याला फिरंगी चालवण्यासाठी प्रशिक्षण दिले आणि आपल्या सैन्याचे कौशल्य वाढविले, आणि मराठा सैन्याचे रणांगणावरील विजयामध्ये फिरंगीने आपले महत्त्व सिद्ध केले. भारतीय योद्ध्यांनी फिरंगीचा स्वीकार करणे आणि आपल्या पद्धतीने तिचे रूपांतरण करणे हे शिवाजी महाराजांच्या अधिपत्याखालील मराठा सैन्याच्या कल्पकतेचा आणि अनुकूलतेचे एक उत्तम उदाहरण आहे.

iii. खंडा

शिवाजी महाराजांच्या नेतृत्वातील सैन्याकडून खंडा या प्रकारातील तलवार सामान्यतः वापरली जायची. खंडा ही दुधारी आणि लांब पाते असणारी तीन फुट लांबीची तलवार होती. तिचे पाते है मुठी जवळ रुंद आणि टोकाकडे निमुळते होत जायचे, त्यामुळे शत्रूला कापून काढण्यासाठी ही तलवार प्रभावी होती.

खंडा ही उच्च प्रकारातील पोलादापासून बनवली जायची आणि तिच्या पात्यांवर नक्षीकाम केले जायचे. या तलवारीच्या मुठीवर अमूल्य रत्ने आणि जडजवाहीर नक्षीकाम असल्यामुळे ही तलवार संपन्नतेचे आणि प्रतिष्ठेचे प्रतीक होती. घट्ट पकड मिळवण्यासाठी खंडाच्या मुठीवर चामडे किंवा रेशमाचे आवरण असायचे, आणि समोरून येणाऱ्या आक्रमणापासून लढणाऱ्या व्यक्तीच्या हाताचा बचाव करण्यासाठी समशेरीला टोपलीच्या आकाराचे आवरण असायचे.

युद्धामध्ये शिवाजी महाराज स्वतः खंडा तलवार वापरत, आणि त्यांनी मराठा सैन्यांमध्ये या शस्त्राचे महत्व ओळखले होते. त्यांनी आपल्या सैन्याला विस्तृत प्रमाणावर खंडा चालविण्याचे प्रशिक्षण दिले, आणि त्यामुळेच मराठा सैन्यातील ते एक महत्त्वाचे शस्त्र बनले.

यासह खंडा ही फक्त युद्धासाठीच वापरली जात नव्हती, तर त्या काळामध्ये खंडा जवळ असणे हे एक सन्मानाचे आणि प्रतिष्ठेचे लक्षण होते. शिवाजी महाराज हे नेहमी त्यांच्या एकनिष्ठ सैनिकांना आणि सरदारांना खंडा भेटवस्तू म्हणून द्यायचे, आणि हे शस्त्र मराठा सरदारांसाठी एक अभिमानाचे लक्षण बनले होते.

बिचवा

याला भुज किंवा विचवा असे सुद्धा म्हटले जाते. ही एक प्रकारची छोटी किंवा आखूड लांबीची तलवार आहे, जी शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या सैन्याकडून समोरासमोरील तुंबळ युद्धामध्ये वापरली होती. बिछव्याला लांब वक्राकार पाते असे ज्याला दोन्ही बाजूने धार असायची, आणि त्याची मूठ ही लाकूड किंवा हस्तिदंतापासून बनवण्यात येत होती.

बिचवा हे एक विविध उपयोगी शस्त्र होते जे आक्रमण आणि बचाव या दोन्हीसाठी वापरले जायचे. युद्धामध्ये, आपल्या शत्रूवर जलद गतीने वार करण्यासाठी किंवा आपल्या शत्रूने केलेला हल्ला परतवून लावण्यासाठी बिचव्याचा वापर केला जायचा. बिचव्याची वक्राकार बांधणी असल्याने बिचवा कमी जागेमध्ये अधिक हालचाल करू शकत असे, त्यामुळे समोरासमोरील तुंबळ युद्धामध्ये हे एक प्रभावी शस्त्र बनले.

छोटा आकार असल्यामुळे बिचवा एखाद्या व्यक्तीला भोसकून मारण्यामध्ये वापरले जायचे, कारण हे शस्त्र सहजपणे लपविणे शक्य होते. शिवाजी महाराज आपल्यासोबत नेहमीच बिचवा हे शस्त्र बाळगत असत, आणि असे म्हटले जाते की त्यांनी १६५९ मध्ये अफजलखानाचा वध बिचव्यानेच केला होता.

दांड पट्टा

शिवाजी महाराजांच्या काळात मराठा सैनिक दांडपट्टा हे शस्त्र वापरत असत. शिवाजी महाराजांकडे असलेले हे शस्त्र प्रभावी मानले जायचे. या क्षेत्रामध्ये मुठीच्या बाजूने एक लाकडी भाग (दांडा) असायचा आणि त्याच्या टोकाकडे एक वळणदार पाते (पट्टा) असायचा. दांडपट्ट्यावरील या पात्याची लांबी ही सामान्यतः दोन ते तीन फूट असायची, आणि आणि या शस्त्राची रुंदी मुठीच्या बाजूने वाढत जायची आणि टोकाच्या बाजूकडे रुंदी कमी असायची.

दांडपट्टा हे अत्यंत बहुउपयोगी शस्त्र होते ते समोरासमोरील तुंबळ लढाईत सुद्धा उपयोगी असायचे आणि फेकण्यासाठी सुद्धा उपयोगी होते. या शस्त्राच्या धारदार पथ्याचा उपयोग शत्रूवर तुटून पडण्यासाठी होत असे, यासोबतच समोरून होणाऱ्या आक्रमणापासून स्वतःचा बचाव करण्यासाठी सैनिकांना ढाल दिली जायची. दानपट्ट्याचे धारदार आणि वळणदार पात्यांमुळे या शस्त्राचा उपयोग चिलखत असलेल्या शत्रू वर सुद्धा होत असे, कारण या शस्त्राच्या आकारामुळे चिलखताच्या फटी मधून हे शस्त्र आरपार जाऊ शकत असे.

दांडपट्ट्याचा उपयोग विशेषतः घोडदळा विरुद्ध अधिक प्रभावी होता. याचा लांब आकार असल्याने याचा मारा दूरपर्यंत करणे शक्य होते, त्यामुळेच हे शस्त्र चालवणाऱ्याला घोड्यांच्या पायापर्यंत किंवा घोडेस्वारापर्यंत मारा करणे शक्य असे.

शिवाजी महाराजांनी दांडपट्ट्याचा उपयोग खूप चांगल्या पद्धतीने ओळखला होता त्यामुळे त्यांनी आपल्या सैनिकांना दांडपट्टा चालविण्याचे प्रशिक्षण दिले. हे शस्त्र मराठा सैन्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले गेले आणि ते मराठ्यांच्या रणांगणावरील यशामध्ये एक महत्त्वाचे शस्त्र म्हणून नावारूपास आले. दांडपट्टा जवळ बाळगणे हे मराठा सैन्यामध्ये एक अभिमानाचे आणि साहसीलक्षण होते, आणि त्यामुळेच अनेक मराठी सैनिक हे शस्त्र रणांगणावर आपल्या सोबत घेऊन जात.

खंजीर

या क्षेत्राला खंजरली किंवा कटार म्हणून सुद्धा ओळखले जाते, हे एक छोटे किंवा छोटे तलवारी सारखे एक शस्त्र आहे जे शिवाजी महाराजांच्या काळात मराठा सरदारांकडून वापरले जायचे. एक वार करण्यासाठीचे एक शस्त्र होते ज्याचे धारदार पाते हे त्रिकोणी किंवा चौकोनी असायचे आणि हे शस्त्र शत्रूच्या चिलखतामध्ये आरपार जाळण्यासाठी आणि शत्रूला गंभीर जखमा करण्यासाठी वापरले जायचे.

खंजीरला एक धारदार सरळ पाते असायचे ज्याची लांबी 12 ते 18 इंच असायची. हे शस्त्र दुधारी असून, ज्यामुळे शत्रूवर समोरासमोर भुसकणे आणि सपासप वार करण्यासाठी या शास्त्राचा उपयोग होता. खंजिराची मूठ ही सामान्यतः लाकूड किंवा चामड्यापासून बनवली जाईल ज्यामुळे खंजीर चालवणाऱ्याला व्यवस्थित पकड मिळत असे. या शस्त्राच्या मोठी वर अनेक सुंदर कलाकुसर असायची आणि त्याची रचना अत्यंत मोहक असे ज्यावर रत्नजडित खडे असायचे; त्यामुळे हे शस्त्र चालवणाऱ्या व्यक्तीचे संपन्नतेचे आणि शौर्याचे प्रतीक बनले होते.

शत्रूवर हल्ला करत असताना त्याच्या चिलखतात आरपार जाऊन शत्रूला प्राणघातक जखमा करण्याच्या उपयोगीतेमुळे खंजीर हे मराठा सैन्यामध्ये अत्यंत लोकप्रिय शत्रू बनले होते. सामान्यतः हे शस्त्र तलवार किंवा भाल्यासोबत दुय्यम शस्त्र म्हणून वापरले जाई. खंजीर हे शस्त्र समोरासमोरील तुंबळ लढाईत अत्यंत प्रभावी असायचे, जेथे मराठा सैन्य आपल्या शत्रूवर तुटून पडून त्यांच्यावर सपासप वार करत आणि त्यांच्या समोरील शत्रूला निकामी करत.

शिवाजी महाराजांनी खंजीर चे महत्व ओळखून आपल्या सैन्याला खंजीर चालवण्यासाठी प्रशिक्षित केले. शिवाजी महाराजांच्या इतर शस्त्रांप्रमाणे, खंजीर हे शस्त्र सुद्धा मराठा सैन्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरत असत. खंजीर जवळ बाळगणे हे मराठा सैन्यामध्ये साहस आणि शौर्याचे प्रतीक बनले होते, त्यामुळेच मराठा सैन्य युद्धामध्ये हे शस्त्र कायम जवळ बाळगत असत.

कुऱ्हाड

कुऱ्हाडीला युद्ध- हातोडा म्हणून सुद्धा ओळखले जाते, जे महाराज शिवाजी महाराजांच्या सैन्यांमध्ये एक महत्त्वाचे शस्त्र होते. कुऱ्हाड हे एक जड आणि अति शक्तिशाली शस्त्र होते ज्यामुळे शत्रूची हाडे मोडणे आणि त्यांच्या चिलखताचा भेद घेणे शक्य होई, त्यामुळे हे शस्त्र युद्धामधील एक प्रभावी शस्त्र बनले.

कुऱ्हाडीला एक लांब दांडा असायचा जो लाकूड किंवा धातूपासून बनवला जाईल आणि त्याच्या टोकाच्या बाजूस एक मोठे पाते असायचे. कुऱ्हाडीचे पाते हे लोखंड किंवा पोलाद यांचे पासून बनायचे आणि या पात्यांना वेगवेगळे आकार असायचे ज्यामध्ये गोलाकार, वर्तुळाकार किंवा त्रिकोणी आकाराचा समावेश असायचा.

युद्धप्रसंगी कुशलतेने कुऱ्हाड चालविण्याच्या बाबतीत शिवाजी महाराजांना ओळखले जाते. महाराज आपल्या शत्रूवर प्रबळतेने वार करत. ज्यामुळे शत्रूला अनेक जखमा व्हायच्या आणि अनेकदा शत्रू मरण पावत असे. चिलखत असलेल्या सैन्याविरुद्ध कुऱ्हाड हे अत्यंत उपयोगी असे शस्त्र होते, कारण या शस्त्राच्या टोकाच्या बाजूस असलेले जड पोलादी पाते शत्रूच्या मजबूत चिलखत आरपार जात असे.

या शस्त्राचे एक अद्वितीय वैशिष्ट्य म्हणजे कुऱ्हाड बहुउपयोगी शस्त्र होते. हे शस्त्र विविध पद्धतीने वापरता येत असे, ज्यामध्ये शत्रूवर वार करणे किंवा शत्रूच्या शरीरामध्ये हे शस्त्र खुपसणे सहज शक्य होते. शिवाजी महाराज युद्धप्रसंगी आपल्या शत्रूवर मजबूत प्रहार करण्यासाठी कुऱ्हाडीचा वापर करत असत आणि अनेक वेळा ते शत्रूचे डोके किंवा हात पाय या अवयवांवर आघात करत.

या शास्त्राचा अजून एक फायदा म्हणजे. कुऱ्हाड हे एक वजनदार शस्त्र आहे. या शास्त्राचा वापर शत्रूचे संतुलन कमी करण्यासाठी, आणि कमी वेळेत वारंवार वार करण्यासाठी केला जायचा. शिवाजी महाराज युद्ध सुरू होत असताना आपल्या सैन्याचा बचाव करताना सर्वात प्रथम कुऱ्हाडीचा वापर करत, त्यामुळे शत्रूला युद्ध सुरू होत असताना इतर प्रकारची शस्त्र किंवा तंत्र वापरावे लागत असे.

युद्धात वापरत असतानाच कुऱ्हाडीला व्यावहारिक महत्त्व देखील होते. कुऱ्हाड शिवाजी महाराजांच्या सामर्थ्याचे आणि अधिकाराचे प्रतीक होती आणि ती मिरवणुकांमध्ये आणि समारंभांमध्ये याचा वापर केला जात असे.

गुप्ती

गुप्तीला छुपा खंजीर म्हणून ओळखले जाते, आणि हे शिवाजी महाराजांच्या काळातील एक लोकप्रिय शस्त्र होते. बुद्धीही हलक्या वजनाची खंजीर होती जी सहजपणे लपवता येत असे, त्यामुळे हे शस्त्र अचानकपणे हल्ला करायला आणि एखाद्या सैनिकाला मारण्यासाठी या शास्त्राचा उपयोग केला जाई.
गुप्ती हे शस्त्र उच्च प्रकारातील पोलादापासून बनत असे जे काही इंच लांबीचे अत्यंत धारदार, टोकदार पाते असलेले शस्त्र होते. दुपटीची मूठ ही सोने किंवा चांदी पासून बनवत असत, आणि हे शस्त्र शिवाजी महाराजांची प्रतिष्ठा एक योद्धा म्हणून वाढवत असे.

युद्धामध्ये निष्णात पद्धतीने गुप्ती चालवण्यासाठी शिवाजी महाराजांना ओळखले जाईल. आपल्या गाफील असलेल्या शत्रूवर शिताफीने हल्ला करण्यासाठी गुप्तीचा वापर होत असे, जिचा वापर करून शत्रूच्या महत्त्वाच्या अवयवांवर जसे हृदय, मान यावर वार करता येत असे. गुप्ती हे समोरासमोरील युद्धामध्ये एक अत्यंत महत्त्वाचे शस्त्र होते, आपल्या छोट्या आकारामुळे हे शस्त्र सहजपणे लपवता येई आणि या बाबीमुळे शिवाजी महाराजांना आपल्या शत्रूवर विजय मिळवणे सहज शक्य असे.

गुप्ती हे एक बहुउपयोगी शस्त्र होते. कारण हे शस्त्र आक्रमणावेळी आणि बचाव करताना सुद्धा वापरता येत असे, ज्यामुळे शिवाजी महाराजांना आपल्या वडिलांना कर्तवणे आणि आपल्या शत्रूला हरविणे सहज शक्य असे. मुक्तीच्या लहान आकारामुळे हे शस्त्र फेकून मारणाऱ्या शस्त्राप्रमाणे वापरता येत असे, आणि त्यामुळे हे युद्धातील एक महत्त्वाचे आणि प्रभावी शस्त्र बनले..

गुप्ती हे शिवाजी महाराजांच्या अधिकाराचे एक प्रतीक होते. हे शस्त्र अनेक मुख्य समारंभांमध्ये वापरले जायचे, ते राजेंच्या आपल्या प्रजेला आपल्या सामर्थ्याने सांभाळण्याचे एक प्रतीक होते.

कटार

कटारीला वार खंजीर किंवा आघात खंजीर म्हणून सुद्धा ओळखले जाते मध्ययुगीन काळात भारतात मध्ये हे शस्त्र सामान्यपणे वापरले जायचे. कटार या शस्त्रामध्ये मुठीला काटकोनात असलेले एक धारदार पाते असायचे, ज्यामुळे हे शस्त्र हातापासून पुढील बाजूस चालवता येणे शक्य होई.

कटार ही उच्च दर्जाच्या पोलादापासून बनत असे आणि कटार मजबूत आणि टिकाऊ पद्धतीने बनवली जायची. कटारीचे पाते दोन्ही बाजूने धारदार असायचे, त्यामुळे शत्रूला कापून काढण्यासाठी किंवा भोसकण्यासाठी या क्षेत्राचा उपयोग होई. कटारीच्या मुठीला विविध पद्धतीने सजविले जायचे,आणि कटार ही एक शक्ती आणि अधिकार यांचे प्रतीक होती.

शिवाजी महाराज कटार चालविण्यामध्ये तरबेज होते. आपल्या शत्रूवर समोरच्या बाजूने वार करण्यासाठी महाराज अनेकदा कटार हे शस्त्र वापरत असत. मजबूत चिलखत घातलेल्या शत्रू विरुद्ध कटार हे प्रभावी शस्त्र होते कारण अतिशय जाड असलेल्या चिलखतामधून सुद्धा कटार तिच्या संरचनेमुळे आरपार जाई.

या शस्त्राचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे हे शस्त्र अत्यंत जलद गतीने आणि अचूकतेने वार करण्यासाठी सक्षम होते. आणि हे शस्त्र पुढच्या बाजूला सहजपणे चालवता येत असे, त्यामुळे शिवाजी महाराजांना अत्यंत जलद गतीने आणि प्राणघातक पद्धतीने आपल्या शत्रूवर तुटून पडता येत असे. छोट्या धारदार पात्यामुळे हे शस्त्र जेथे कमी जागा आहे अशा जागेत सुद्धा वापरता येत असे, ज्यामध्ये छोट्या दरा खोऱ्यांचा आणि अरुंद जागांचा समावेश होता.

कटार हे शिवाजी महाराजांच्या अधिकाराचे प्रतीक होते. हे शस्त्र अनेक समारंभांमध्ये वापरले जाई, आणि हे शस्त्र राजेंना प्रजाहितदक्ष बनवून सामर्थ्याचे एक प्रतीक बनले.

धनुष्य बाण

धनुष्यबाण या शस्त्राला धनुष्य आणि बाण असे सुद्धा म्हटले जाते, जे प्राचीन आणि मध्ययुगीन भारतामधील एक महत्त्वाचे शस्त्र होते. धनुष्यबाणामध्ये लाकडाचे किंवा बांबूचे एक लांब वक्राकार धनुष्य असे आणि एक धारदार टोक असलेला बाण असे.

धनुष्य हे सामान्यतः एका उच्च गुणवत्तेच्या लाकडापासून बनवण्यात येईल याची संरचना ही मजबूत आणि लवचिक होती. धनुष्याला असणारी दोरी ही प्राण्यांच्या कातड्यापासून किंवा वनस्पतींच्या लांब धाग्यापासून बनत असे, ज्यामुळे बाणाला पुढील बाजूस जलदपणे पाठवणे शक्य असेल. हलक्या वस्तूंपासून बनत असेल ज्यामध्ये बांबू किंवा काठ्या यांचा समावेश असे. बाणाचे टोक हे अत्यंत टोकदार असून ते धातू किंवा अणूकुचीदार दगडापासून बनत असे.

ज्यावेळी कमी सैन्य असलेल्या परिस्थितीमध्ये किल्ला लढवण्याची वेळ येई किंवा बचाव करण्याची वेळ येई; त्यावेळी शिवाजी महाराज धनुष्यबाणाचा वापर करत असत. धनुष्यबाणाचा वापर महाराज नेहमीच करत असत, ज्यावेळी शत्रू सैन्य टप्प्यात येत असे त्यावेळी वरच्या बाजूने खाली असलेल्या सैन्यावर बाणांचा मारा करण्यासाठी धनुष्यबाणाचा वापर होत असे.

धनुष्यबाणाचा वापर घोडदळाविरुद्ध प्रभावी असे, कारण हे सरळ शत्रूच्या शरीरात आरपार जात असे आणि घोड्यांना सुद्धा जखमा करत असे. धनुष्यबाणाचा फायदा म्हणजे धनुष्यबाण हे एक दूरवरअचूक आणि जलद गतीने मारा करणारे शस्त्र होते. दूरवर असलेल्या सैन्यावर आक्रमण करत असताना आपल्या सैन्याला संकटात न टाकता दूर असलेल्या शत्रूवर महाराजांना हल्ला करता येई. धनुष्य आणि बाणाचा वापर शिकारीच्या वेळी आणि अन्न गोळा करण्यासाठी प्रभावीपणे करण्यात आला.

वज्र मुष्टी

वज्र मुष्टी हे शिवाजी महाराज आणि त्यांच्याकडे असलेले अनोखे शस्त्र होते. हे शस्त्र आपल्या हातावर ठेवण्यात येत असे आणि याला मुठीचे आवरण असे सुद्धा म्हटले जाते, या शस्त्रामध्ये एक धातूचा गोलक असून त्यावर धारदार पाते असायचे. वज्र मुष्टी हे नाव संस्कृत शब्द ” वज्र” या शब्दापासून आले आहे याचा अर्थ हिरा किंवा मौल्यवान दगड असा होतो, आणि ” मुष्टी” याचा अर्थ मूठ असा होतो.

समोरासमो युद्धामध्ये या शस्त्राचा वापर आघात करण्यासाठी आणि भोसकण्यासाठी केला जायचा. धारे असणारा धातूचा गोलक शत्रूच्या शरीरामध्ये खोलवर जखमा करायचा, त्याचे धारदार पाते हे मजबूत चिलखतामधून किंवा कपड्यांमधून आरपार जात असे. या शस्त्राचा वापर हा मजबूत चिलखत असलेल्या किंवा ढाल असलेल्या शत्रू विरुद्ध होत असे.

वज्र मुष्टी फक्त एक शस्त्र नव्हते तर ते सामर्थ्याचे आणि शौर्याचे प्रतिक होते. शिवाजी महाराज वज्र मुष्टी चालविण्यामध्ये पारंगत होते, आणि ज्या सैनिकांनी युद्धामध्ये अविश्वासनीय कामगिरी केली असेल किंवा शौर्य दाखवले असेल त्या सैनिकांना महाराज वज्र मुष्टी भेट देत असत.

मराठा सैन्याने वज्र मुष्टी या शस्त्राचा युद्धामध्ये केलेला वापर अद्वितीय होता, आणि त्यावरून युद्धकलेमध्ये नवनवीन कल्पना आणून विविध प्रतिकूल परिस्थितीमध्ये आपली क्षमता सिद्ध केली होती असे दिसते. समोरासमोरील लढाईमध्ये हे शस्त्र अत्यंत प्रभावी होते, आणि ज्या शत्रूकडे मजबूत चिलखत आहे आणि ढाल आहे अशा शत्रू विरुद्ध लढण्यासाठी शिवाजी महाराज आणि मराठा सैन्याने या शस्त्राचा वापर केला. एकंदरीत, वज्र मुष्टी हे मराठा साम्राज्यातील एक महत्त्वाचे शस्त्र होते आणि युद्ध जिंकून देण्यासाठी या शस्त्राने एक महत्त्वाची भूमिका बजावली.