नमस्कार मित्रांनो, आज मी छत्रपती शाहू महाराजांचे चरित्र सविस्तर वर्णन करत आहे. साताऱ्याचे शाहू महाराज यांच्या कार्यकाळातच मराठ्यांनी संपूर्ण भारतावर राज्य केले. या लेखात त्यांचे वैयक्तिक आयुष्य आणि त्यांनी त्यांच्या कारकिर्दीत राज्यकारभार कसा हाताळला, यासोबतच त्यांच्या राजकारणाची माहिती मिळेल.
साताऱ्याच्या छत्रपती शाहू महाराजांचा थोडक्यात परिचय
शाहू हे छत्रपती संभाजी महाराज आणि राणी येसूबाई यांचे मुल होते. तसेच महान छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे नातू होते. त्यांचा जन्म १६८२ मध्ये झाला. वडिलांच्या फाशीनंतर शाहू आणि त्याची आई मुघलांच्या हाती लागले असता मुघल त्यांना कैदी म्हणून घेऊन गेले (किल्ले रायगड पडल्यानंतर). त्यामुळे शाहू मुघलांच्या कैदेत वाढले होते.
औरंगजेबाला शाहूंचे इस्लाम धर्मात धर्मांतर करावयाचे होते, परंतु त्याची मुलगी झीनातुन्निसाच्या विनंतीवरून त्यानी त्याऐवजी प्रतापराव गुजर यांचा मुलगा खंडेराव गुजर याचे धर्मांतर करण्यास सहमती दर्शवली. असे म्हणतात की औरंगजेबानेच मुलाचे नाव ‘चांगले’ ठेवले. नंतर ते शाहुमध्ये बदलले आणि नंतर तेच राजांच्या अखेरपर्यंत बरोबर राहिले.
कैदेतून सुटका
१७०७ मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्युनंतर शाहूंना औरंगजेबाचा सेनापती झुल्फिकार खानच्या सल्ल्यानुसार त्याचा मुलगा राजकुमार आझम यांनी (१८ मे १७०७) मुक्त केले . प्रिन्स आझम यांनी शाहूंना शाही सनद, मराठा-रक्षक आणि एक गट (ज्यामध्ये महादजी कृष्ण जोशी आणि गदाधर प्रल्हाद नासिककर यांचा समावेश होता) दिला .
तसेच गुजरात, गोंडवाना आणि तंजावर यांच्यासह सहा दख्खन सुभ्यांवर सरदेशमुखीचे (राजस्व वसुली) हक्क दिले. शाहूंनीने बिजगड येथील सरदार मोहनसिंग रावल यांच्या मदतीने वाटेवर लहानसे सैन्यबळ गोळा केले. याच्यामागे मराठ्यांविषयी सद्भावना असल्याचे सिद्ध करण्याची आणि कदाचित मराठी छावणीत उत्तराधिकारी पदासाठी युद्धाची भीती निर्माण व्हावी अशी कल्पना होती.
संभाव्यतः चोरट्या पद्धतीने राणी झालेल्या ताराबाईने शाहूचां सिंहासनावरचा अधिकार नाकारला. परंतु हे लक्षात घ्यायला हवे की शाहू जोपर्यंत मुघलांच्या कैदेत आहेत तोपर्यंत ते फक्त शाहूंचा प्रतिनिधी म्हणून राज्य चालवत आहेत असा ताराबाईचे पती राजाराम यांनी आधीच दावा केला होता.
ताराबाईने दावा नाकारला असला तरी अमृतराव कदम बांडे, सुजन सिंग रावल, नेमाजी शिंदे, बोकील आणि पुरंदरे असे काही मराठे शाहुंना येऊन मिळाले.
दरम्यान अहमदनगरमधील आझम आणि हैदराबाद येथील कमबक्ष यांना काढल्यानंतर बहादुरशाह किंवा मुअज्जम या नवाने ज्याला ओळखले जात होते त्याला दिल्लीचा बादशाह म्हणून नियुक्त करण्यात आले . बहादूरशाह (शाहआलम) यांनी या दोघामधील अंतर कायम राखले आणि राजपुत्र आझम यांनी शाहूला सरदेशमुखी करण्याचे जे वचन दिले होते त्यात त्याने स्वतःला बांधून घेतले नाही .
शाहू आणि ताराबाई यांच्यात उत्तराधिकारीपदासाठी कडवी लढाई सुरु झाली . याचा आणखी एक दावेदार होता दुसरा संभाजी, जो राजाराम आणि राणी राजसबाई यांचा दुसरा मुलगा होता .
शाहूची आई येसूबाई १७१९ पर्यंत शाहुच्या मुघलांबरोबर चांगल्या संबंधांच्या बदल्यात कैदेत राहिली (शाहूची पत्नी सावित्रीबाई आणि सावत्र भाऊ मदनसिंगही मुघलांचे बंधक म्हणून राहिले) . जेव्हा मराठ्यांची सत्ता बळकट झाली तेव्हा मराठ्यांनी मुघलांना राजमातेला बिनशर्त सोडण्यास भाग पाडले .
छत्रपती शाहू
वयाच्या २६ व्या वर्षी शाहू त्याच्या बाजूने असणाऱ्या चतुर, मुत्सदी अशा बाळाजी विश्वनाथ यांच्या मदतीने मराठा सिंहासनावर वर बसण्यात यशस्वी झाले .
शाहूंचे शत्रू
बाळाजी विश्वनाथ यांनी ताराबाईंकडचे धनाजी जाधवांसारखे अनेक सरदार शाहूच्या बाजूने वळवले आणि ताराबाईला तडजोड करण्यासाठी भाग पाडले . तिने शाहूंना मराठ्यांचा राजा म्हणून स्वीकारले आणि त्या बदल्यात तिला स्वतः वसवलेल्या कोल्हापूरसारख्या लहान राज्यात परतण्याची परवानगी मिळाली जिथून तिने स्वतःचे राज्य निर्माण केले होते .
१७१३ मध्ये ताराबाईचा सहयोगी असणाऱ्या कान्होजी आंग्रे यांनी साताऱ्यावर जलद हल्ला केला आणि शाहूंचा पेशवा बहिरोजी पिंगळे याला कैदी बनविण्यात त्याला यश आले . त्यानंतर बाळाजी विश्वनाथला शाहूने आपले पेशवेपद दिले .
बाळाजी विश्वनाथ यांनी स्वतः कान्होजी आंग्रे याचा पाठपुरावा लोहगड आणि त्यांच्या मुख्यालयापर्यंत केला आणि त्यांना अनिश्चित स्थितीत ठेवले . कान्होजी आंग्रे यांच्या चांगली बाजूचे महत्त्व बाळाजीना समजले होते, म्हणूनच शत्रू म्हणून त्याचा पाडाव करण्याऐवजी बाळाजीनी मुत्सद्दीपणाला प्राधान्य दिले. आंग्रे यांनी शाहूला अधिपती म्हणून स्वीकारण्याच्या बदल्यात आंग्रे यांचे परागणे त्यांच्याकडे ठेवण्याची परवानगी देण्यात आली आणि त्यांना मराठा सरखेल (एडमिरल) असे नाव देण्यात आले.
बाळाजीनी धामाजी थोरात, कृष्णराव खटावकर, चंद्रसेन जाधव, पंत प्रतिनिधी, संताजी जाधव आणि उदाजी चव्हाण यासारख्या काही बेपर्वा वृत्तीच्या सरदारांचा पराभव केला आणि आपल्या स्वामींच अधिपत्य अबाधित ठेवले. छत्रपती शाहू यांच्या मृत्युनंतर साताऱ्याचे राजे केवळ नामधारी राहिले तेव्हा खरी सत्ता ही पेशव्यांनी चालवली.
शाहुंच्या आधिपत्याखालील मराठा साम्राज्य
शाहू चारित्र्यवान आणि परोपकारी राजे होते. अनेक बलाढ्य लोकांची (जसे की नागपूरचे भोसले, होळकर, शिंदे, गायकवाड ई. ) निष्ठा मिळवण्यास शाहूंना लवकरच यश आले, ज्यांनी शाहुच्या कारकिर्दीत मराठा वर्चस्व कायम राहिले.
मराठा वर्चस्व हे महाराष्ट्राच्या सीमांच्या पलीकडे आणि पश्चिम प्रांतात गुजरात, मध्य भारतातील काही भाग (मध्य प्रदेश आणि झारखंड), पूर्वेकडे (ओरिसा आणि बंगाल) तसेच उत्तरेकडे ते तामिळनाडू आणि दक्षिणेकडे कर्नाटक पर्यंत पसरले . त्यांनी भारताच्या वेगवेगळ्या भागात अनेक प्रांतावर (इंदोर, बडोदा आणि ग्वाल्हेर) राज्य केले आणि अनेक राज्यांमधून चौथही (महसूल) गोळा केला.
जरी अधिकृतपणे शाहूने आपली निष्ठा ही दिल्लीच्या सम्राटाविषयी जाहीर केली असली तरी ही वस्तुस्थिती होती की बादशहा स्वतःच्या बचावासाठी मराठ्यांकडे पाहत होते. दिल्ली येथे बादशाहांच्या सत्ता स्थापनेत आणि जमा करण्यात मराठ्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली .
शाहू महाराजांचे कुटुंब
शाहूंच्या चार पत्नी, दोन मुले आणि चार मुली होत्या. त्यांनी फतेहसिंह पहिले भोसले आणि नंतर राजाराम द्वितीय (त्यांचे काका राजाराम यांचे नातू) या दोन मुलांना १७४५ मध्ये दत्तक घेतले होते (ज्यांना त्यांचे साताऱ्याचे छत्रपती म्हणून उत्तराधिकारी केले).
शाहू यांचे १७४९ मध्ये निधन झाले .
