प्रारंभिक जीवन
अशफाकुल्ला खान, ज्यांचा जन्म २२ ऑक्टोबर, इ. स. १९०० रोजी उत्तर प्रदेशातील शाहजहानपूर येथे झाला, ते भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक प्रमुख क्रांतिकारक होते. त्यांच्या वडिलांचे नाव शफीकुल्ला खान आणि आईचे नाव मजहूरुन्निसा बेगम होते. लहानपणापासूनच त्यांनी शिक्षणात उत्कृष्टता दाखवली आणि उर्दू साहित्य व काव्याची आवड विकसित केली. “हसरत” या टोपणनावाने ते कविता लिहित असत.
अशफाकुल्ला खान यांचे शेवटचे शब्द
जेव्हा प्रश्न देशाचा असतो तेव्हा न कोणाची जात-गोत्र बघतात ना धर्म-पंथ तेव्हा सर्वांसाठी महत्वाचा असतो तो एकसंघ हिंदुस्थान. त्याच आशेने कित्येक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी प्राण त्यागले आणि अशफाकुल्ला खान हे त्यापैकीच एक होते. स्वतः मुस्लिम होते पण त्यांनी नेहमीच एकसंघ हिंदुस्थान, एकसंघ भारतचे स्वप्न पहिले.
अशफाकुल्ला खान यांचे शेवटचे काही शब्द होते,
“मी रिकाम्या हाताने जाईन, पण ही वेदना सोबत जाईल, काय माहित कधी या भारताला स्वतंत्र देश कधी म्हणवलं जाईल?
बिस्मिल हिंदू आहे जे म्हणतात, “मी पुन्हा येईन, मी पुन्हा येईन, मी पुन्हा येईन आणि ओ भारतमाता तुला मुक्त करीन,”
होय, मीही म्हणू शकतो, पण मी धर्माने बांधलेला आहे, मी मुस्लीम आहे, पुनर्जन्माबद्दल बोलू शकत नाही;
होय, जर मला कुठे खुदा सापडला, तर मी माझी झोळी पसरवीन आणि मी त्याच्याकडे जन्नतच्या बदल्यात पुनर्जन्माची मागणी करीन.”
काकोरी ट्रेन दरोडा आणि त्यातील सहभाग
ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध सशस्त्र लढा उभारण्यासाठी त्यांनी राम प्रसाद बिस्मिल यांच्यासोबत हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन (HRA) स्थापन केली. ९ ऑगस्ट, इ. स. १९२५ रोजी, त्यांनी काकोरी येथे ब्रिटिश सरकारचा खजिना घेऊन जाणाऱ्या ट्रेनवर दरोडा टाकला. या “काकोरी ट्रेन दरोडा” घटनेचा उद्देश ब्रिटिशांवरील आर्थिक आघात आणि क्रांतिकारी चळवळींसाठी निधी मिळवणे हा होता.
अटक आणि न्यायालयीन खटला
दरोड्यानंतर ब्रिटिश सरकारने मोठ्या प्रमाणावर तपास सुरू केला. काही काळ फरार राहिल्यानंतर, अशफाकुल्ला खान यांना इ. स. १९२६ मध्ये पकडण्यात आले. त्यांच्या विरोधात देशद्रोहाचे आरोप लावण्यात आले आणि त्यांच्यावर लखनौमध्ये खटला चालवण्यात आला. खटल्यादरम्यान, त्यांनी आपल्या उद्दिष्टांबद्दल खंत व्यक्त केली नाही आणि निर्भयपणे सत्याची बाजू मांडली.
मृत्यू आणि त्यानंतरची घटना
१९ डिसेंबर, इ. स. १९२७ रोजी, अशफाकुल्ला खान यांना फैजाबाद जेलमध्ये फाशी देण्यात आली. त्यांच्या बरोबर राम प्रसाद बिस्मिल आणि इतर क्रांतिकारकांनाही फाशी देण्यात आले. त्यांच्या बलिदानाने स्वातंत्र्यलढ्याला नवी दिशा मिळाली आणि अनेक युवकांना प्रेरणा दिली.
सवाल-जवाब
अशफाकुल्ला खान कोण होते?
ते एक उर्दू कवी आणि भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक होते. हिंदू-मुस्लिम एकतेचे समर्थक असलेल्या अशफाकुल्ला खान यांनी धर्माच्या पलीकडे जाऊन देशसेवेचे उदाहरण घालून दिले.
त्यांची कथा बॉलिवूड चित्रपटात दाखवली आहे का?
होय, त्यांच्या जीवनावर आधारित कथा अनेक बॉलिवूड चित्रपटांमध्ये प्रदर्शित झाली आहे. “शहीद” आणि “रंग दे बसंती” सारख्या चित्रपटांमध्ये त्यांच्या त्यागाची आणि देशभक्तीची कथा सांगितली गेली आहे.
त्यांचे प्रारंभिक वर्षे कसे होते?
लहानपणी ते अत्यंत अभ्यासू आणि काव्यप्रेमी होते. शिक्षणाबरोबरच त्यांनी उर्दू साहित्यात प्रावीण्य मिळवले आणि समाजातील अन्यायाविरुद्ध ते नेहमीच जागरूक होते.
त्यांना इतर कोणतेही कौशल्य होते का?
होय, ते एक उत्कृष्ट कवी होते. “हसरत” या नावाने त्यांनी अनेक देशभक्तीपर आणि सामाजिक कविता लिहिल्या आहेत, ज्यातून त्यांची विचारसरणी प्रतिबिंबित होते.
त्यांनी क्रांतिकारी चळवळीत का सामील झाले?
जालियनवाला बाग हत्याकांड आणि ब्रिटिशांच्या अत्याचारांनी प्रेरित होऊन त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय सहभाग घेतला. देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी त्यांनी आपल्या आयुष्याचे बलिदान देण्याची तयारी केली.
हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशनमध्ये त्यांची भूमिका काय होती?
HRA च्या स्थापनेत आणि कार्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. संघटनेच्या वित्तीय गरजांसाठी निधी संकलन, सदस्यांची भरती आणि क्रांतिकारी योजना आखण्यात ते सक्रिय होते.
काकोरी ट्रेन दरोड्यानंतर काय झाले?
दरोड्यानंतर ब्रिटिश सरकारने क्रांतिकारकांना पकडण्यासाठी विशेष मोहीम राबवली. अनेक सदस्यांना अटक झाली आणि कठोर शिक्षा देण्यात आली. या खटल्यांनी भारतीय जनतेत ब्रिटिशांविरुद्ध रोष वाढवला.
फाशीपूर्वी त्यांनी आपल्या समर्पणाची कशी अभिव्यक्ती केली?
फाशीच्या आधी त्यांनी कोणतीही भीती न बाळगता आपल्या देशभक्तीची भावना व्यक्त केली. त्यांनी आपल्या कवितांमधून आणि वक्तव्यांमधून देशसेवेची महती सांगितली.
अशफाकुल्ला खान यांचा वारसा काय आहे?
त्यांचे बलिदान आणि हिंदू-मुस्लिम एकतेसाठीचे प्रयत्न आजही भारतीय समाजाला प्रेरित करतात. त्यांच्या नावाने शाळा, रस्ते आणि स्मारके आहेत, ज्यामुळे त्यांची स्मृती जिवंत आहे.
काकोरी रेल्वे दरोड्याची घटना काय होती?
काकोरी रेल्वे दरोड्याची घडलेली ही ९ ऑगस्ट, इ. स. १९२५ रोजी एक क्रांतिकारी घटना होती, ज्यामध्ये HRA च्या सदस्यांनी ब्रिटिश सरकारचा खजिना लुटला. हा दरोडा स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानला जातो.
