परिचय
सोळाव्या शतकातील सम्राट श्री कृष्णदेवराय हे त्यांच्या पराक्रमासाठी आणि न्यायप्रिय शासनासाठी ओळखले जात होते. विजयनगर हे समृद्ध राज्य होते. त्यांच्या कारकिर्दीत त्यांनी विजयनगरला उत्तुंग शिखरावर पोचवले. त्यांनी दक्षिण भारतातील बहुतेक भाग जसे सध्याचे कर्नाटक, तामिळनाडू आणि आंध्र प्रदेशच्या काही भागावर राज्य पसरले. बदामी राजे आणि पोर्तुगीज यांनी त्यांच्या कारकिर्दीत त्यांची साम्राज्ये वाढविण्याचा प्रयत्न केला. या दोघांचेही ते प्रखर विरोधक होते.
भारतीय संस्कृतीचे संरक्षक
सुमारे ५०० वर्षांपूर्वी, श्रीकृष्णदेवराय यांचे शासन भारतीय संस्कृतीसाठी सुवर्णकाळ मानला जातो. दिल्ली सल्तनतीतून सुटकेनंतर हरिहर पहिला आणि बोक्का राय यांनी स्थापन केलेले विजयनगर राज्य कृष्णदेवराय यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय वारशाचा दीपस्तंभ बनले. त्यांनी शहरात सांडपाणी व्यवस्थापन प्रणाली आणि सिंचन कालवे यांसारख्या आधुनिक सुविधा सुरू केल्या. त्यापैकी अनेक आजही कार्यरत आहेत. सामान्य माणसाच्या वेशात शहरातील रस्त्यावर फिरणाऱ्या याच सम्राटचे किस्से लोक अनेकदा सांगतात. त्यांच्या दरबारात विद्वान, कलावंत यांना स्थान होते.
अभ्यासक आणि कलावंतांनी साजरा केला
आपल्या काळातील एक महान शासक म्हणून प्रसिद्ध असलेले श्रीकृष्णदेवराय इतिहासात अनेक गीते आणि आख्यायिकांचे विषय होते. तत्त्वज्ञ आणि आध्यात्मिक पुढाऱ्यांशी असलेल्या त्यांच्या सहवासामुळे त्यांच्या प्रतिष्ठेत भर पडली. त्यांची ख्याती असूनही त्यांच्याविषयीचे सर्वसमावेशक इंग्रजी पुस्तक उपलब्ध होण्यास आश्चर्यकारकरीत्या बराच वेळ लागला. श्रीनिवास रेड्डी यांच्या ‘राया : कृष्णदेवराय ऑफ विजयनगर’ या पुस्तकात ही पोकळी सविस्तर आणि मनोरंजक कथानकाने भरून काढली आहे.
रेड्डी यांच्या ‘राया’
श्रीनिवास रेड्डी यांच्या पुस्तकाचा शोध घेताना साहित्य स्रोत आणि कला आणि स्थापत्यशास्त्रातील भौतिक पुराव्यांचा आधार घेण्यात आला आहे. त्यात अनेक धागे परिष्कृत पण वाचनीय मजकुरात विणले आहेत. पुस्तकाच्या पूर्वार्धात श्रीकृष्णादेवरा यांच्या लढाया आणि विजयांचा समावेश असून, त्या वेळची राजकीय गतिशीलता आणि जातीव्यवस्था उलगडली आहे. उत्तरार्धात तिरुपतीतील मंदिराचे संरक्षण आणि कवी आणि विचारवंतांना पाठिंबा यासह त्यांच्या सांस्कृतिक योगदानाचा वेध घेतला आहे.
कृष्णदेवरायाचा वारसा आणि जातीय संघर्ष
श्रीकृष्णदेवराय कनिष्ठ जातीचे असल्याचे मानतात. तरी, त्यांनी हिंदू आदर्शांचे पालन करून स्वत:ला खरा राजा सिद्ध केले. प्रतापरुद्र देवासारख्या उच्चवर्णीय राज्यकर्त्यांकडून तुच्छतेने पाहिले जात असले, तरी कृष्णदेवर यांना त्यांचे परिश्रम आणि समर्पण यांच्या बळावर अपार आदर मिळाला. दोन्ही राजांनी धार्मिक चळवळी आणि परंपरांचे समर्थन केले. तसेच, संस्कृती आणि शिक्षणाचे संरक्षक म्हणून त्यांची भूमिका अधोरेखित केली.
त्याकाळी राजाला देवता मानायची प्रथा होती. त्याप्रमाणे, श्रीकृष्णदेवराय आणि प्रतापरुद्र देव हे दोघेही सम्राट मानले जात होते आणि येथे त्यांची देवता म्हणून त्यांची पूजा केली जात. त्यांचा दरबार ब्राह्मण पंडितांनी भरला होता, ज्यांनी ताडपत्रावर (पाम पानांवर) या महान शासकाचे शासन अमर केले. दोघेही कवी आणि राजा या कवी राजाच्या आदर्शाला मूर्त रूप देणारे ते विद्वान आणि कवीही होते. विशेषतः श्रीकृष्णदेवराय यांच्याकडे नवा भोज, प्रबुद्ध तत्त्वज्ञ-राजा म्हणून पाहिले जात असे. ते विद्वान आणि कवी देखील होते, जे कवी राजा यांच्या आदर्शाला मूर्त रूप देतात.
साहित्य आणि संस्कृतीतील योगदान
प्रतापरुद्र देवाने शास्त्रीय संस्कृत लिहिले, तर श्रीकृष्णदेवरायाने तेलुगू साहित्यात महत्त्वपूर्ण कार्य केले. तामिळच्या बारा अलवरांमध्ये (‘पन्निद्दरू अल्वर’) श्रीवैष्णव, गोदा देवी आणि विष्णुचित्त हे सर्वात प्रसिद्ध आहेत. “अमुक्तमाल्यदा” या ग्रंथात श्री कृष्णदेवराय यांनी गोदा देवी आणि तिचे पाळक विष्णुचित्त यांच्या कथेचे काव्यात्मक वर्णन सादर करतात.
हिंदू धार्मिक नैतिकता आणि नागरी कायदे यांचा समावेश असलेला धर्मशास्त्रावरील सर्वसमावेशक ग्रंथ संस्कृत “विलासम” हे प्रतापरुद्राचे प्रमुख कार्य होते. वेगवेगळी पार्श्वभूमी असूनही दोन्ही राजांनी आपापल्या साहित्य परंपरेत चिरंतन योगदान दिले.
साहित्याचा सुवर्णकाळ
विविध भाषांतील साहित्याच्या व्यापक निर्मितीमुळे सम्राट श्रीकृष्णदेवराय यांच्या कालखंडाला साहित्याचा सुवर्णकाळ म्हटले जाते. तामिळ, कन्नड, संस्कृत, तेलुगू अशा विविध भाषांतील कवींना सम्राटांनी आश्रय दिला.
कृष्णदेवराय यांच्या वंशाचा वाद
राजा कृष्णदेवराय तुलुवा घराण्यातील होते, असे काही इतिहासकारांचे मत आहे. तर काहींना ते तेलुगू किंवा कन्नड होते, असे वाटते. महाराज कृष्णदेवराय यांच्या वंशाचा प्रश्न वादग्रस्त आहे. तथापि, बहुतेक इतिहासकार सहमत आहेत की, ते तुलुवा घराण्यातील होते.
कृष्णदेवराय यांची थोडक्यात माहिती मराठी
|
माहिती
|
तपशील
|
|
पूर्ण नाव
|
कृष्णदेवराय नरस नायक
|
|
जन्मतारीख
|
इ.स. २६ जुलै १५०९
|
|
जन्मस्थान
|
हंपी, कर्नाटक, विजयनगर साम्राज्य (मध्ययुगीन काळ)
|
|
पत्नी
|
|
|
मुले
|
तिरुमला राया
|
|
पालक
|
आई: नागला देवी
वडील: तुलुवा नरसा नायका |
|
राजवंश
|
तुलुवा
|
|
धर्म
|
हिंदू धर्म
|
|
शासनकाळ
|
२० वर्षे, ३ महिने आणि २२ दिवस
|
|
आयुर्मान
|
५८ वर्षे
|
|
मृत्यु
|
१७ ऑक्टोबर, इ.स. १५२९
|
विजयनगरचे साम्राज्य
मध्ययुगीन भारतात मुघल येण्यापूर्वी भारतासारख्या दक्षिण आशियाई देशात आले होते. त्या काळी भारतात दोनच बलाढ्य राज्ये होती. पहिले विजयनगर आणि दुसरे बहमनी साम्राज्य. विजयनगर साम्राज्य हे भारतीय इतिहासातील सर्वात वैभवशाली आणि समृद्ध साम्राज्यांपैकी एक होते. त्यामुळे तुमच्यासारख्या इतिहासप्रेमींनी विजयनगर साम्राज्याविषयी एकदा अवश्य वाचावे. या महान सम्राटाच्या विशाल राज्याचा नायक श्रीकृष्णदेवराय.
आजची नवी पिढी अशा महान राज्यकर्त्याचा विसर पडणार आहे. बॉलीवूड, हॉलिवूडने त्यांच्यावर चित्रपट प्रदर्शित केल्यानंतरच बहुतेक लोक महान व्यक्तींना ओळखतात. या चरित्रात तुम्हाला या महान सम्राटाबद्दल माहिती मिळेल.
वास्तविक मुख्य विषयाकडे जाण्यापूर्वी त्याची पार्श्वभूमी जाणून घेऊया. तर त्याचे वडील तुलुवा नरस नायक हे सलुवा वंशातील सलुवा नरसिंह देव राय यांचे मंत्री होते.
६ वर्षांच्या अल्प कारकीर्दीनंतर इ.स. १४९१ मध्ये वयाच्या ६० व्या वर्षी त्याचा मृत्यू झाला. पण सिंहासनाची जबाबदारी सांभाळण्यासाठी त्यांची मुले खूप लहान होती. त्यामुळे प्रभावी मंत्री म्हणून कृष्णदेवरायाचे वडील पालक झाले आणि त्यांनी काटेरीची जबाबदारी स्वीकारली.
वडिलांच्या १२ वर्षांच्या कारकीर्दीनंतर सलुवा घराण्यातील मुले सिंहासनावर आली. पण दरबारात ते फार अज्ञानी होते आणि त्यांची विलासी जीवनशैली राज्याच्या बाजूने नव्हती. प्रभावशाली मंत्री तिमारुसू यांना हे समजले आणि त्यांनी कृष्णदेवरायाला राजा होण्यासाठी पाठिंबा दिला. त्यामुळे सर्व मंत्र्यांच्या पाठिंब्याने तो राजा झाला. त्यामुळे सलुवा घराण्याचे तुळुवा घराण्यात कायमस्वरूपी स्थलांतर झाले.
त्यानंतर तुलुवा वंशानंतर संगम घराण्याने इ.स. १६४६ पर्यंत चालणाऱ्या राज्यावर ताबा मिळवला.
सम्राट कृष्णदेवराय यांची कीर्ती
सम्राट कृष्णदेवराय यांनी इ.स. १५०९ ते इ.स. १५९२ या काळात विजयनगरवर राज्य केले. तो दक्षिण भारतातील महान तुलुवा घराण्याचा तिसरा शासक होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांसारखे अनेक थोर भारतीय राज्यकर्ते त्यांना आदर्श मानत असत.
आपल्या हयातीत त्यांना कन्नड राज्य राम रमण (कन्नड साम्राज्याचा देव), आंध्र भोज (तेलुगू साहित्यासाठी मेजवानी) आणि मुरु रायरा गंडा (तीन राजांचा राजा) अशी उपाधी मिळाली.
आपल्या कारकिर्दीत त्यांनी विजापूर, गोलकुंडा, बहमनी सल्तनत, ओडिशाचा गजपती सुलतान अशा बलाढ्य राज्यांचा पराभव केला होता.
बाबर जेव्हा उत्तरेत मुघल राजवट सुरू करत होता, त्या काळात सम्राट कृष्णदेवराय हा भारतातील सर्वात शक्तिशाली शासक होता. त्याचे राज्य विजयनगर हे भारतातील सर्वात पसरलेले साम्राज्य होते.
श्रीकृष्णदेवराय यांच्या पत्नी
राजा कृष्णदेवराय हा विजयनगर साम्राज्याचा प्रसिद्ध शासक होता. सोळाव्या शतकात त्याने राज्य केले. त्यांचे राज्य समृद्धी आणि सांस्कृतिक समृद्धीसाठी ओळखले जाते.
पहिली पत्नी: तिरुमला देवी
तिरुमला देवी ही राजा कृष्णदेवराय यांची पहिली पत्नी आणि मुख्य पत्नी होती. तिच्यावर राजाचे मनापासून प्रेम होते. ती तिच्या शहाणपणासाठी आणि कृपेसाठी ओळखली जायची. तिचे सौंदर्य अतुलनीय होते, असे त्या वेळच्या अनेक कवींनी सांगितले.
दुसरी पत्नी : चिन्नामा देवी
चिन्नामा देवी (चिन्ना देवी) ही राजाची दुसरी पत्नी होती. त्यांच्या लढ्यात आणि कारभारात ही त्यांची खूप महत्त्वाची होती आणि त्यांनी त्यांना साथ ही दिली होती. लोकांनी तिच्या शौर्याचे आणि सामर्थ्याचे कौतुक केले.
तीसरा पत्नी: जगनमोहिनी या अन्नपूर्णा देवी
जगनमोहिनी कृष्णदेवराय यांची दुसरी पत्नी होती. तिचे हृदय दयाळू होते. ती अनेकदा गरीब आणि गरजूंना मदत करत असे. तिच्या औदार्यामुळे ती लोकांच्या पसंतीस उतरली. इतर सर्वांमध्ये ती कमी ओळखली जायची.
कला आणि संस्कृतीवर राण्यांचा मोठा प्रभाव होता. ते संगीत, नृत्य आणि साहित्याचे पुरस्कर्ते होते. त्यांच्या प्रभावामुळे विजयनगर साम्राज्याचा समृद्ध वारसा वाढण्यास मदत झाली.
राजा कृष्णदेवरायाच्या पत्नींनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्या फक्त राण्यांपेक्षा जास्त होत्या. त्यांच्या यशात आणि वैभवात ते भागीदार होते. त्यांचे किस्से आजही स्मरणात आहेत.
श्रीकृष्णदेवराय यांचे घराणे
तिरुमला रायाने श्रीकृष्ण देवराय यांची नात वेंगालम्बा देवी हिच्याशी विवाह केला. त्यामुळे तिरुमला राया महान चक्रवर्ती सम्राटचा जावई बनला. चिन्ना देवी आणि जगनमोहिनी किंवा अन्नपूर्णा देवी यांच्यासह इतर बायकांना मुले नव्हती. म्हणून, श्रीकृष्णदेवराय यांच्या वंशाला पुढे तिरुमला देवीची मुलीद्वारे म्हणजेच तिरुमलम्बा देवीद्वारे पुढे चालला.
विजयनगरला भेट देणारे परदेशी प्रवासी
डोमिंगो पेस, फर्नाओ नुनीझ अशा अनेक परदेशी पर्यटकांनी विजयनगरला भेट दिली. तिमिरुसू हा श्रीकृष्णादेवरायाच्या दरबारात पंतप्रधान होता. तिमारुसूने महाराज कृष्णदेवरायाला राज्य पाहण्यास मदत केली.
विजयनगरचा राजा होण्यामागचा सम्राट कृष्णदेवरायाचा इतिहास : तुलुवा नरसा नायक हे श्रीकृष्णादेवरायाचे वडील होते. तुलुवा नरसा नायक हे सुलुवा नरसिंहदेवराय यांचे लष्करी सेनापती होते.
त्या काळी राज्याचे विघटन रोखण्यासाठी व देशाला संघटित व बळकट करण्यासाठी सक्षम राजाची गरज होती. त्यामुळे श्रीकृष्णदेवराय विजयनगरला आपल्या ताब्यात घेतात.
श्रीकृष्ण जन्माष्टमी (भगवान श्रीकृष्णाचा जन्मदिवस किंवा प्रकटीकरण दिवस) या सणाला तिमारुसूच्या साहाय्याने श्रीकृष्णदेवरायाचा राज्याभिषेक करण्यात आला.
सम्राट कृष्णदेवराय तिम्मुरुसूला आपल्या पित्याचा दर्जा देतात आणि त्याच्या पात्रतेमुळे तो तिम्मुरुसूला राज्याचा पंतप्रधान म्हणून घोषित करतो.
श्रीकृष्णदेवराय यांचे व्यक्तिमत्व
सम्राट कृष्णदेवरायाला राज्यात येणाऱ्या परदेशी यात्रेकरूंचा खूप आदर होता. कायद्याच्या बाबतीतही ते कडक आहे. देशातील बंडखोरी, देशद्रोह आणि चोऱ्यांमुळे ते चिडले होते.
विजयनगरला भेट देणाऱ्या यात्रेकरूंच्या प्रवासाच्या तपशीलानुसार, श्रीकृष्णदेवराय एक उत्कृष्ट न्यायिक संरक्षक होते, तसेच एक महान योद्धा होते.
अनेक महत्वाच्या लढाईंमध्ये ते सैन्याचे नेते होते. काही लढाईत जखमी होऊनही त्यांनी आपल्या सेनेचे मनोबल वाढवले. अशा त्यांच्या नेतृत्वकौशल्याचे वर्णन प्रवासवर्णनात केले आहे.
राजा श्रीकृष्णदेवराय यांचे लष्करी यश
महाराज कृष्णदेवराय यांनी विजयनगरच्या इतिहासातील सर्वोच्च लष्करी कर्तृत्व प्राप्त केले. शेवटच्या क्षणी युद्धाची रणनीती बदलण्यासाठी ते ओळखले जात होते.
ही रणनीती शत्रूला नवीन योजना समजून घेण्यासाठी कारवाई करण्यासाठी पुरेसा वेळ देत नाही. अशा युद्धनीतीमुळे त्यांनी आपल्या कारकीर्दीत एकही युद्ध हरले नाही.
दख्खनमधील श्रीकृष्णदेवरायाच्या मोहिमेने
दख्खनच्या सुलतानने विजयनगरच्या जनतेला लुटण्यासाठी आपले सैन्य पाठवले. त्यामुळे विजयनगरमधील गावे अडचणीत आली होती. सम्राट कृष्णदेवरायाच्या कारकिर्दीत दरोडे पूर्णपणे थांबले होते.
इ.स. १५०९ मध्ये सम्राट श्रीकृष्णदेवराय यांनी विजापूरवर स्वारी करून सुलतान महमूदशहाचा पराभव केला. त्यामुळे बिदर, गुलबर्गा आणि विजापूर हे एकेकाळी विजयनगर राज्याचा भाग होते, पुन्हा राज्यात विलीन झाले.
लोकांनी महाराज कृष्णदेवराय यांना “विजापूरचे संस्थापक” अशी उपाधी दिली. महमूदशहाला विजापूरचे सिंहासन दिल्यानंतर त्याला “यवन राज्याचा संस्थापक” असेही नाव देण्यात आले. पंतप्रधान तिमारुसू यांनी गोलकोंडाच्या सुलतान कुली कुतुबशहाचा पराभव केला.
उदयगिरीचा वेढा आणि विजय
महाराज कृष्णदेवराय यांनी उम्मातूरचे प्रमुख धरणीकोटा कामस यांसारख्या अनेक बंडखोर स्थानिक राज्यकर्त्यांशी लढा दिला आणि त्यांचा पराभव केला. राजा कृष्णदेवराय यांनी सन १५१६-१५१७ मध्ये गोदावरी नदी ओलांडली होती.
श्री कृष्णदेवरायाच्या काळात कलिंग ावर ओडिशाचे राज्य होते आणि आंध्र प्रदेशचे गजपती प्रतापरुद्र यांचे राज्य होते. उम्मातूरच्या मोहिमेत आंध्र प्रदेशावर हल्ला करण्यात त्याची बरीच मदत झाली होती.
महाराज कृष्णदेवराय यांनी आंध्र प्रदेशातील नेल्लोर जिल्ह्यातील उदयगिरी किल्ल्याला १८ महिने वेढा घातला.
गडावरील अन्नपुरवठा खंडित करून गझपती प्रतापरुद्राच्या सैन्याला उपासमारीमुळे माघार घ्यावी लागते. उदयगिरीच्या यशानंतर सम्राट कृष्णदेवराय यांनी तिरुपती येथील श्री व्यंकटेश्वराच्या मंदिरात आपल्या पत्नींसमवेत पूजा केली.
कोंडाविडू येथे लढाई
कलिंगचा राजा प्रतापरुद्र व राजा कृष्णदेवराय यांच्यात कोंडविडू येथे रक्तरंजित युद्ध झाले. कोंडविडू किल्ला ताब्यात घेतल्यानंतर अपघात आणि मोठे नुकसान झाल्याने विजयनगर सैन्याला काही काळ माघार घ्यावी लागते.
नंतर, मंत्री तिमरसू कोंडाविडू किल्ल्याच्या पूर्व दरवाजाकडे गुप्त मार्ग शोधतात. विजयनगरच्या सैन्याने त्या गुप्त प्रवेशद्वारासह रात्रीच्या हल्ल्यात अचानक कोंडाविडू किल्ल्यावर आक्रमण केले. गजपती प्रतापरुद्रचा मुलगा युवराज वीरभद्र याला किल्ल्यावरून कैदेत ठेवण्यात आले.
कलिंगावर श्रीकृष्णदेवरायाचा विजय
आंध्र प्रदेशातील काही भटकंती लोकांनी पूर्वी प्रतापरुद्राची सेवा केली होती, त्यांनी गजपती प्रताप रुद्राचा विश्वासघात केला.
तिमिरुसू यशस्वीरित्या त्यांना संपत्ती सिद्ध करण्यास राजी करतो आणि प्रताप रुद्राच्या योजनेची सर्व माहिती मिळवतो. विजयनगरच्या सैन्याने कलिंगावर स्वारी केली तेव्हा प्रताप रुद्र कटकला पळून गेला.
त्या काळी कटक ही गजपती प्रताप रुद्र ाच्या राज्याची राजधानी होती. त्यानंतर लवकरच गजपती प्रताप रुद्र शरण आला आणि त्याने आपली कन्या जगन मोहिनी सम्राट कृष्णदेवरायाच्या स्वाधीन केली.
महाराज कृष्णदेवरायाने गजपती प्रताप रुद्राचा सौदा स्वीकारला, त्यामुळे कृष्णा नदी गजपती व विजयनगरची सीमा बनते.
रायचूरची रायचूरची लढाई
महत्त्वाची मानली जाते. १५ मे १५२० रोजी झालेल्या या लढाईत विजयनगरचे सुमारे १६,००० सैनिक मारले गेले. पुढे पमासन रामलिंग नायडू यांच्या नेतृत्वाखाली विजयनगरच्या सैनिकांनी रायचूर किल्ला जिंकला.
त्यानंतर बादशहाने पमासान रामलिंग नायडू यांचे खूप कौतुक केले. या युद्धात भयंकर रक्तपात झाला. या लढाईत विजयनगरसह सुमारे आठ लाख पायदळ, ३५ हजार घोडेस्वार आणि ६०० हत्ती होते.
या युद्धानंतर विजयनगरच्या सैन्याने बहामनी सल्तनतची पूर्वीची राजधानी गुलबर्गा या किल्ल्याला वेढा घालून तो जिंकून घेतला. या मोहिमेनंतर सम्राट श्रीकृष्णदेवराय यांनी संपूर्ण दक्षिण भारतावर राज्य केले.
राजकुमार आणि युवराज तिरुमला रायचे निधन
१५२४ मध्ये सम्राट कृष्णदेवराय यांनी आपला मुलगा तिरुमला राय याला विजयनगरचा युवराज म्हणून घोषित केले. मात्र, तिरुमला राय यांना विष बाधा झाली आणि त्याच कारणामुळे त्यांचा मृत्यू झाला.
या कटात सर्वात विश्वासू सल्लागार आणि पितातुल्य तिमिरुसू आणि त्याचा मुलगा सामील असू शकतात, असा संशय महाराज कृष्णदेवराय यांना आला. त्यामुळे त्यांनी त्यांना आंधळे करण्याचा दंड ठोठावला.
वारसा
मुलाच्या मृत्यूनंतर त्यांना तिरुमलम्बा नावाची एकुलती एक मुलगी होती. तिच्या वडिलांनी विजयनगरमधील आरविती रंगा नावाच्या एका उच्चभ्रू व्यक्तीशी विवाह केला. राजकुमार वीरभद्र आणि वेंगळबा ही त्यांची दोन मुले होती.
पुढे वेंगळबा देवीचा विवाह राम रायाच्या धाकट्या भावाशी झाला. आलिया राय राय विजयनगरचे सर्वात प्रभावी मंत्री होते. कृष्णदेवरायाच्या काळात त्यांनी अनेक लष्करी मोहिमांमध्ये काम केले. त्यामुळे आपल्या युद्धकौशल्याबरोबरच परराष्ट्र संबंध ही जपण्यासाठीही ते प्रसिद्ध होते.
परराष्ट्र संबंध
सम्राट कृष्णदेवराय यांचे पोर्तुगीजांशी अतिशय चांगले संबंध प्रस्थापित झाले. इ.स. १५१० मध्ये बादशहांनी गोव्यात पोर्तुगीज अधिराज्याची स्थापना केली. त्यामुळे परकीय व्यापाराला चालना मिळते.
सम्राट कृष्णदेवरायाने आपल्या संरक्षण व्यवस्थेत पोर्तुगीज तोफांचा समावेश केला, तसेच पोर्तुगीज घोड्यांचाही आपल्या घोड्याच्या गोठ्यात समावेश केला. राजा कृष्णदेवरायाने पोर्तुगीज तज्ज्ञांच्या मदतीने विजयनगरातील पोर्तुगीजांची सुधारित पाणीपुरवठा व्यवस्था स्वीकारली.
शत्रू साम्राज्याशी संबंध
बहमनी सल्तनतच्या काळात पाच किल्ल्यांमध्ये एक शक्तिशाली शासक होता. तो शासक बहमनी सुलतान झाला.
इस्माईल आदिलशाह आणि राजा कृष्णदेवराय हे प्रमुख व्यक्तिमत्त्व होते. दक्षिण भारतात त्यांनी याच काळात राज्य केले आणि त्यांच्या परस्परसंवादाने इतिहासाला आकार दिला.
इस्माईल आदिलशहाने विजापूर राज्यावर राज्य केले. सनरत कृष्णदेवराय यांच्याशी त्यांचे गुंतागुंतीचे संबंध होते. कधी ते मित्रपक्ष होते, तर कधी प्रतिस्पर्धी होते.
लढाईदरम्यान त्यांचे वैर शिगेला पोहोचले. १५२० मधील रायचूरची लढाई हा एक उल्लेखनीय संघर्ष होता. कृष्णदेवरायाने आदिलशहाच्या सैन्याचा पराभव केला. या लढाईतून त्यांचा सत्तासंघर्ष दिसून आला.
दोन्ही राज्यकर्ते मुत्सद्देगिरीतही गुंतले होते. काही वेळा परस्पर धोक्याचा सामना करण्यासाठी त्यांनी तात्पुरती युती केली. त्यांचे राजकीय डावपेच धोरणात्मक होते.
संघर्ष असूनही परस्पर आदर होता. कृष्णदेवरायांनी आदिलशहाच्या डावपेचांचे कौतुक केले. त्याचप्रमाणे आदिलशहाने कृष्णदेवरायाच्या नेतृत्वगुणाची ओळख करून दिली. या आदराचा त्यांच्या संवादावर परिणाम झाला.
त्यांच्या नात्याने इतिहासावर ठसा उमटवला. यामुळे प्रादेशिक राजकारणाला आकार मिळाला आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीवर परिणाम झाला. त्यांच्या वारशाचा अभ्यास सुरू आहे.
मृत्यू
त्यानंतर बेळगावच्या किल्ल्यावर आक्रमणाची तयारी करत असताना श्रीकृष्णदेवराय गंभीर आजारी पडले. त्यांनी आपला भाऊ अच्युत देव राय याला आपला उत्तराधिकारी म्हणून घोषित केले. पुढे इ.स. १५२९ नंतर लगेचच त्यांचा मृत्यू झाला.
विजयनगर साम्राज्यात श्रीकृष्णदेवरायाने नेमलेल्या आठ आख्यायिका
श्री कृष्णदेवराय यांच्या दरबारात तेलुगू साहित्याचा कणा असलेल्या आठ कवींना “अष्टदिगगज” (आठ आख्यायिका) असे संबोधले जात असे.
विजयनगर न्यायालयाव्यतिरिक्त विजयनगर अखंडपणे चालवण्याची जबाबदारी या आठ दिग्गजांवर होती. त्या महान आख्यायिकांमुळे विजयनगरचे ऐतिहासिक तेलुगू साहित्य शिखरावर पोहोचले.
इ.स. १५४० ते इ.स. १६०० या कालखंडाला “प्रबंध काळ” असे म्हणतात. सम्राट कृष्णदेवरायाच्या दरबारात, “कवी साहित्य संमेलनात” त्या आख्यायिका आठ स्तंभ मानल्या गेल्या. असे वाटते की, आठवी आख्यायिका सतराव्या शतकात नियुक्त झाली असे मानले जाते.
|
अ. नं.
|
अष्टदिग्गज
|
माहिती
|
|---|---|---|
|
१.
|
अल्लासानी पेडदाना
|
ओळख:
अष्टदिगगांमध्ये अल्लासानी पेडणाचे नाव प्रथम येते. विजयनगर दरबारातील सर्वात महत्त्वाचे रत्न म्हणून त्यांची ओळख होती. राहण्याचे ठिकाण – गाव : त्यानंतर सोमानंदपल्ली, अनंतपूर यांची बदली पांडनपासू, येरगुंटला, कडप्पा जिल्ह्यात करण्यात आली.
आयुष्यातील महत्त्वाच्या घटना:
पेद्दाना हे सर्व कवींमध्ये ज्येष्ठ व सर्वोच्च होते, असे मानले जाते. संदर्भानुसार महाराज कृष्णदेवराय यांनी त्यांच्या सन्मानार्थ स्वत: पालखी उचलली.
श्रीकृष्णदेवरायाने पेडणाला “कनकाभिषेकम” ही पदवी बहाल केली.
राजघराण्याच्या राजहत्तीवर बसण्याचा मान मिळवणारे ते एकमेव कवी होते. श्रीकृष्णदेवराय यांच्या निधनानंतर पेद्दाना यांनी “अति कृष्ण रायला थोट्टी द्विकेंगलेका ब्रेथिकी उंडिथी जीवत्चावंबू नागाचू” या कवितेतून आपले दु:ख व्यक्त केले. त्यांचा जन्म सिंगण्णा आणि थिम्मम्बा यांच्या घरात झाला असे मानले जाते. |
|
२.
|
नंदी थिम्मना
|
ओळख:
विजयनगर दरबारातील प्रसिद्ध लेखक व कवी. तेलुगू साहित्यात त्यांच्या कविता प्रसिद्ध होत्या. राहण्याचे ठिकाण – गाव : ते अनंतपूरचे रहिवासी ही मानले जायचे. आयुष्यातील महत्त्वाच्या घटना: नंदी थिम्मना हा विजयनगर साम्राज्यातील एका उपराज्याचा प्रमुख होता, असे म्हटले जाते. तिरुमला देवी नावाची राजकुमारी ही त्यांची मुलगी होती. त्यांनी आपले कार्य महाराजा श्री कृष्णदेवराय यांना समर्पित केले होते. त्यांच्या साहित्याचे हे कार्य “पारिजातपहार्णमु” या नावाने पूर्ण झाले. ते आचार्य अघोर शिव यांचे शिष्य होते. ते शैव संप्रदायाचे असले तरी त्यांचे काही कार्य वैष्णव संप्रदायावरही आधारित होते. त्या काळी वैष्णव संप्रदायाचे विजयनगरयेथे शाही आश्रयस्थान होते. त्या काळी सुंदर नाकावर तेलुगूभाषेत त्यांच्या कविता प्रसिद्ध झाल्या होत्या, ज्या खूप लोकप्रिय झाल्या होत्या. तेलगूमध्ये नाकाला मुक्कू म्हणतात. परिणामी त्याला “मुक्कू थिम्माना” असेही संबोधले जाऊ लागले. नंदी थिम्मना यांनी कवी कुमारस्वामी यांचे अपूर्ण महाभारत पूर्ण केले. कुमारस्वामी हे कन्नड साहित्यातील प्रसिद्ध कवी होते. |
|
३.
|
तेनाली रामा कृष्ण
|
ओळख:
तेनाली राम कृष्ण यांना विकटकवी (हिंदी: विदूषक) या नावानेही ओळखले जात होते आणि आख्यायिकांमध्ये तेनाली राम म्हणून ओळखले जाते. ते प्रसिद्ध तेलुगू कवी होते. विजयनगर दरबारातही त्यांना झटपट माहिती होती. राहण्याचे ठिकाण – गाव: तेनाली रामा कृष्णा हे विजयनगर साम्राज्यातील तेनाली गावचे रहिवासी होते. त्यांच्या आयुष्यातील महत्त्वाच्या घटना: हुशार बुद्धिमत्तेचा माणूस असलेल्या त्यांनी आपल्या विनोदी स्वभावामुळे आणि झटपट बुद्धीमत्तेमुळे दरबारात प्रमुख स्थान मिळवले. सम्राट श्रीकृष्णदेवराय यांच्या कारकिर्दीत त्यांनी दरबारात महत्त्वाची भूमिका बजावली. |
|
४.
|
मडय्यागरी मल्लना
|
ओळख:
सोळाव्या शतकातील तेलुगू कवी. जन्मभूमी: रायलसीमा हे विजयनगरच्या राजवटीत मडय्यागरी मल्लनाचे जन्मस्थान होते. त्यांच्या आयुष्यातील महत्त्वाच्या घटना : असे म्हटले जाते की, महाराज सर कृष्णदेवराय यांच्या लष्करी मोहिमांमध्ये ते एक साथीदार होते. लोकप्रिय कार्ये: “राजशेखर चरित्रम्” : अवंतीचा राजा असलेल्या राजशेखराच्या लष्करी यशावर आधारित हा चित्रपट आहे. कोंडाविडूचा गव्हर्नर असलेल्या आप्पाजी किंवा नाडेंडला अप्पना यांना त्यांनी आपले कार्य समर्पित केले. नडेंडला अप्पना विजयनगर कोर्टात मंत्री सलुआवा तिमना यांचे पुतणे होते. |
|
५.
|
धुर्जाती
|
ओळख:
सोळाव्या शतकातील तेलुगू कवी. जक्कय्या धुरजातीचे आजोबा होते. जन्मभूमी: ते श्री कालहस्ती या पवित्र नगरीचे होते. लोकप्रिय कार्ये: ते शिवभक्त असल्याने त्यांचे कार्य त्यांच्या स्तुतीवर आधारित होते. “श्री कालाहस्तेश्वर महात्म्” (चमत्कार आणि भगवान शिवाची स्तुती) आणि “श्री कालहस्तेश्वर सत्कम” (१००+ कवितांचा समावेश) हे त्यांचे काही लोकप्रिय कार्य आहेत. त्यांच्या कार्यात आपल्याला भक्तिकथा सापडतात ज्यात स्थानिक मिथकांचा समावेश आहे. |
|
६.
|
अय्यलराजू रामभद्रुदु
|
ओळख:
सोळाव्या शतकातील लोकप्रिय तेलुगू कवी. जन्मभूमी: आंध्र प्रदेशातील कडप्पा (कडप्पा) हे शहर त्यांचे जन्मस्थान म्हणून ओळखले जात होते. हे रायलसीमा भागात वसलेले आहे. लोकप्रिय कार्ये: रामभ्युदयामू हे त्यांचे प्रसिद्ध कार्य होते आणि त्यांनी ते नरसरयाला समर्पित केले. श्रीकृष्णदेवरा यांनी आपल्या कार्याचा तेलुगू भाषेत अनुवाद करण्याची विनंती केली. म्हणून अय्यालाराजू रामाभद्रुडू यांनी “सकला कथा सारा संग्रहम्” या नावाने त्याचा अनुवाद केला. |
|
७.
|
पिंगळी सुराण्णा
|
ओळख:
सोळाव्या शतकातील प्रसिद्ध तेलुगू कवी. कनाळा गावात त्यांची समाधी असून कुंभार समाजही दरवर्षी त्यांची जयंती साजरी करतो. जन्मभूमी: त्यांचे जन्मस्थान अज्ञात असले तरी ते नांद्याला शहराजवळील कनाला गाव आणि कुरनूल जिल्ह्यातील कोइलकुंतला रोड येथे राहत होते. लोकप्रिय कार्ये: गरुड पुराणम, प्रभावती प्रद्युम्नमु, राघव पांडवीयम आणि कलापूर्णोदयमु. त्यांनी गरुड पुराणम आपले वडील अमरना आणि कालपूर्णोदयम नंद्याल राजाला समर्पित केले. |
|
८.
|
रामराजभूषणू/भट्टू मूर्ती
|
ओळख:
१६ व्या शतकातील अप्रतिम तेलुगू कवी आणि असाधारण संगीतकार. लोकप्रिय कार्ये: काव्यलंकारसंग्राहमू, वासुकारित्रामु, हरिस्कंद्र नलोपाख्यानामू आणि नरसभूपलायमु. त्यांनी आपले कार्य वसुकारित्रमू तिरुमला देव राय यांना समर्पित केले. तिरुमला देव राय हे श्री कृष्णदेवराय यांचे जावई होते. त्यांच्या काव्यरचनेत एक अनोखा सांगीतिक प्रवाह आणि लय होती. |
साम्राज्याच्या अंताबद्दल संक्षिप्त इतिहास
आलिया राम राय आणि तिरुमला देव राय हे थोर कृष्णदेवराय यांचे जावई मानले जात होते. दख्खनच्या सर्व शक्तींना एकत्र करून त्यांचे सैन्य दल तयार करण्यात आले. इ.स. १५६५ मध्ये तालीकोटा युद्धभूमीवर विजयनगर सैन्याशी त्यांच्या सैन्याची भेट झाली.
विजयनगर सैन्यासमोर शत्रूच्या संयुक्त सैन्यानंतरही सैन्यसंख्या कमी होती त्यामुळे त्यांना ती लढाई सहज जिंकण्यासारखी वाटत होती. अनेक महिन्यांपूर्वी आलिया रामा रायाने केलेली छोटीशी चुकिचा परिणाम म्हणून त्यांना या युद्धाला सामोरे जावे लागले.
ती चूक म्हणजे, त्यांच्या सैन्यात दोन मुस्लीम कमांडर नेमण्यात आले होते जे पूर्वी बहामनी राज्याची सेवा करत होते. हे कमांडर महत्त्वाच्या वेळी विजयनगरविरुद्ध आपले सैन्य फिरवतात.
आलिया राम रायाच्या शिरच्छेदाने युद्ध संपले आणि संपूर्ण विजयनगर शहराचे अवशेष आणि भूतकाळाचा इतिहास रूपांतरित झाले. राम रायाचे बंधू तिरुमला देव राय यांनी विजयनगरची सत्ता परत मिळवण्याचा प्रयत्न केला. पण युद्धातील मोठे नुकसान कधीच भरून निघाले नाही.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
कृष्णदेवरायांनी किती युद्धे लढली?
कृष्णदेवरायाने १५०९ ते १५२९ या काळात आपल्या कारकिर्दीत ९ मोठी युद्धे व मोहिमा लढल्या. त्याशिवाय इतर ही अनेक युद्धमोहिमा तो करू शकला असता.
आंध्र भोज, कर्नाटकरत्न सिंहसनदेव, यवन राज्य प्रतिष्ठापनाचार्य, कन्नड राज्य राम रमण, गौब्राह्मण प्रतिपालक, मूरू रायर गंड।
कृष्णदेवरायाचे गुरू कोण होते?
कृष्णदेवरायाचे गुरु श्री व्यासराय होते, ज्यांना त्यांचे “राजा गुरु” असेही म्हटले जात असे. श्री व्यासराय हे हरिदास चळवळीतील एक प्रमुख व्यक्तिमत्व होते आणि त्यांनी कृष्णदेवरायाच्या जीवनात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली, त्यांच्या सांस्कृतिक आणि साहित्यिक कार्यावर प्रभाव टाकला.
कृष्णदेवराच्या जन्माच्या वेळी कोणती घटना घडली होती?
जन्माच्या दिवशी कृष्ण जन्माष्टमी असते, असे मानले जात होते. या शुभ दिवशी त्यांचा जन्म झाला आणि म्हणून त्यांनी भगवान श्रीकृष्णाचे नाव ठेवले.
मला आशा आहे की तुम्हाला श्री कृष्णदेवराय इतिहास आवडेल जो दक्षिण भारताच्या इतिहासासाठी खरोखर महत्वाचा ठरू शकेल. इ.स. १६४६ च्या तालीकोटाच्या लढाईत दख्खन सल्तनतांच्या एकत्रित शक्तींनी त्याचे साम्राज्य उलथवून टाकले. तरीही प्रशासन आणि तेलुगू साहित्यातील त्यांचे कार्य आपल्याला त्यांच्या निर्विवाद योगदानाची जाणीव करून देते.
प्रतिमा क्रेडिट
१. वैशिष्ट्यपूर्ण छायाचित्र: विजयनगर सिंहासनावर विराजमान कृष्णदेवराय
२. हंपी येथील विरुपाक्ष मंदिराच्या मंडपाच्या प्रवेशद्वारावरील कृष्णदेवरायाचा कन्नड शिलालेख (इ.स. १५०९), साभार: दिनेशकन्नंबडी, स्त्रोत: विकिमीडिया
३. श्रीकाकुलम गाव, कृष्णा जिल्हा, आंध्र प्रदेश येथील कृष्णदेवराय मूर्ती, साभार: श्रीकर कश्यप, स्त्रोत: विकिमीडिया
४. चंद्रागिरी संग्रहालयात चिन्नादेवी, तिरुमलादेवी सह कृष्णदेवरायाचे पुतळे, साभार: रविथेजा कुमार रेड्डी सी, स्त्रोत: विकिमीडिया
५. हंपी येथील कृष्ण मंदिरातील कृष्णदेवरायाचे कन्नड शिलालेख (इ.स. १५१३), साभार: दिनेशकन्नमबाडी, स्त्रोत: विकिमीडिया
६. श्री कृष्णदेवराय का अष्टदिगगज (अस्थानम) कोर्ट, साभार: आयएम 38, स्त्रोत: विकिमीडिया
७. श्रीकृष्णदेवरायाचा उभा पुतळा, साभार: चावकिरण, स्त्रोत: विकिपीडिया
लेखकाबद्दल
आशिष साळुंके
आशिष एक कुशल चरित्रकार आणि आशय लेखक आहेत. ते ऐतिहासिक कथन तयार करण्यात विशेषज्ञ असून HistoricNation द्वारे, त्यांनी आपले IT कौशल्य कथाकथनाच्या कलेमध्ये विलीन केले आहे.
