परिचय

सरदार वल्लभभाई पटेल हे नम्रता, जिद्द आणि मातृभूमीबद्दलच्या अतूट निष्ठेने घडलेले व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचा जन्म ३१ ऑक्टोबर १८७५ रोजी गुजरातमधील नडियाद या लहान गावात झाला.

त्यांचा प्रवास पूर्वनियोजित नव्हता, तसेच संघर्षांशिवायही नव्हता; स्वतःवरील विश्वास, संसाधनशीलता आणि न्यायबुद्धी यावर आधारलेला होता. त्यांना “आयर्न मॅन ऑफ इंडिया” असे संबोधले जाई, ज्यातून देशाच्या राजकीय व सामाजिक आराखड्याला घडवण्याची त्यांची चिकाटी दिसून येते.

बालपण व प्रारंभिक प्रभाव

पटेल यांचे बालपण कृषिप्रधान गुजरातमध्ये, शेतकरी व गृहिणी या पालकांच्या देखरेखीखाली गेले. गुजरातमध्ये व्यापार, हस्तकला आणि शेतीची जुनी परंपरा असल्याने, सामुहिक सहकार्याचे महत्त्व त्यांना लहानपणापासूनच समजले.

नडियाद हे लहानशा समुदायाचे गाव होते, जिथे सण, हंगाम व सामुदायिक गरजा यांच्याशी जीवन जोडलेले होते. तिथल्या पेढीखाली वृद्धांनी गावकऱ्यांचे मुद्दे सोडवताना पटेल यांनी ऐकलेली चर्चा त्यांच्या अंतर्मनात न्यायबुद्धीची बीजे पेरून गेली.

शिक्षण व विधी व्यवसायाची सुरुवात

गुजरातमधील ग्रामीण भागात दर्जेदार शिक्षण मिळवणे अवघड होते, तरीही पटेल यांची बौद्धिक क्षमता लवकरच दिसून आली. त्यांनी आसपासच्या ठिकाणी शिक्षण पूर्ण करताना कडक अभ्यासपद्धती आणि न्याय व कायदा यांच्याबद्दलची आवड जोपासली.

कौटुंबिक व शेजारच्या वादांमध्ये ते प्रसंगी शांतिदूताची भूमिका निभवू लागले. त्यांचे या सामोपचारक क्षमतेमुळे भविष्यातील एकात्मतेसाठीचे नेतृत्व अधोरेखित झाले.

इंग्लंडचा प्रवास (1910 – 1913)

अधिक ज्ञानासाठी उत्सुक असलेल्या पटेल यांनी विधी व्यवसाय स्वीकारायचे ठरवले. त्यांनी पुरेशी बचत करून १९१० मध्ये इंग्लंडला जाऊन लंडन येथील मिडल टेंपलमध्ये विधीचे शिक्षण घेतले.

१९१३ मध्ये भारतात परतल्यावर त्यांनी अहमदाबादमध्ये वकिली सुरू केली. त्यांची अचूक युक्तिवाद आणि स्पष्ट मांडणी यामुळे वकील म्हणून लौकिक वाढत गेला.

भारतीय राजकारणात प्रवेश

वकीलीचा व्यवसाय भरभराटीला असला तरी भारतातील राजकीय अस्वस्थतेने पटेल यांना स्वस्थ बसू दिले नाही. ब्रिटिशांनी लादलेल्या अत्याचार, अन्यायकारी कायदे आणि जाचक कर प्रणालीमुळे त्यांचे मन अस्वस्थ झाले.

सामान्य नागरिकांवर होणारी अन्यायकारी वागणूक पाहता वकील ते चळवळीतील नेते असा त्यांचा प्रवास जवळजवळ अटळ ठरला. परखडपणे न्याय व सत्यावर विश्वास ठेवणे हा गुण स्वातंत्र्यलढ्यासाठी अतिशय उपयुक्त ठरला.

खेडा सत्याग्रह (1918)

पटेल यांनी सुरूवातीस नेतृत्व केलेल्या आंदोलनांमध्ये १९१८ मधील खेडा सत्याग्रह हा महत्त्वाचा टप्पा ठरला. या भागातील शेतकऱ्यांवर दुष्काळ, आजारपण व पिकांच्या तोट्यामुळे तग धरणे कठीण झाले होते.

महात्मा गांधी यांच्या मार्गदर्शनाखाली पटेल यांनी शेतकऱ्यांना एकत्र आणले आणि कर भरण्यास नकार देत, सरकारकडून दृष्टीकोन बदलायची मागणी केली. ब्रिटिशांनी अखेर शेतकऱ्यांना काही सवलती दिल्या, ज्याने सत्याग्रहाच्या विजयाला अर्थ मिळाला.

बोरसद/बारदोली सत्याग्रह (1928)

१९२८ मधील बारदोली सत्याग्रह ही पटेल यांची नेतृत्वक्षमता अधिक बळकट करणारी घटना ठरली. इथेदेखील शेतकऱ्यांवर वाढलेल्या कराचा प्रचंड भार होता.

पटेल यांनी शेतकऱ्यांना शांततामय मार्गांनी एकत्रित विरोध करण्यास शिकवले. महिलांनीही यात तितक्याच धैर्याने भाग घेतला. त्यांच्याबद्दल आदराने शेतकऱ्यांनी पटेल यांना “सरदार” ही उपाधी दिली.

गांधी यांच्याशी सहकार्य व प्रशासकीय कुशलता

पटेल आणि गांधी यांचे सहकार्य हे एकमेकांच्या गुणांना अधोरेखित करणारे होते. गांधी यांनी अहिंसा व नैतिक आग्रह यांवर भर दिला तर पटेल यांनी व्यवस्थापन कौशल्य, रणनीती आणि अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रित केले.

भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस या पक्षात पटेल अधिकाधिक विश्वासार्ह सल्लागार बनले. पटकन व्यवस्थापन योजना आखणे, रहाटगाडग्याप्रमाणे चळवळींना दिशा देणे आणि भावनिक आवाहनांचे व्यवस्थित संघटन करणे हे पटेल यांचे वैशिष्ट्य ठरले.

स्वातंत्र्याच्या उंबरठ्यावर: 1940 चे दशक

द्वितीय महायुद्ध संपल्यानंतर ब्रिटनची जागतिक भूमिका कमकुवत झाली, आणि भारतात स्वातंत्र्याच्या मागण्या अधिक तीव्र झाल्या.

मात्र, कॉंग्रेस व मुस्लीम लीग यांमध्ये मतभेद होते. पटेल यांच्यासह अनेक नेत्यांनी भारताची भावी राज्यपद्धती ठरवण्यासाठी झटापट केली. त्यांनी एकसंघ भारत Preferred असला तरी फाळणी अपरिहार्य असल्यास तोद्वारे होणारी हानी कमी करण्यासाठी प्रयत्न केले.

उपपंतप्रधान व गृहखाते प्रमुख (1947 नंतर)

भारताला १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी स्वातंत्र्य मिळाल्यावर पटेल हे उपपंतप्रधान आणि स्वतंत्र भारताचे पहिले गृहमंत्री बनले. फाळणीमुळे देशभर विस्थापित आणि जातीय दंगलींचा सामना करावा लागत होता.

पटेल यांनी मदतकार्यात पुढाकार घेतला आणि समाजाला शांत राहण्याचे आवाहन केले. परंतु सर्वांत मोठा आव्हान होता पाचशेहून अधिक देशी संस्थानांचे विलीनीकरण.

देशी संस्थानांचे विलीनीकरण

पटेल यांनी विविध संस्थानांना भारतीय संघराज्यात समाविष्ट होण्यासाठी मार्ग शोधला. त्यांनी Instrument of Accession ही संकल्पना पुढे आणली, जिच्या मदतीने अनेक संस्थाने भारतात सामील झाली.

कधी सौहार्दाने, कधी दबावाने त्यांनी ही संस्थाने एकत्र आणली. हा एकसंघ भारत घडविण्याचा त्यांच्या जिद्दीचा अप्रतिम पुरावा ठरला.

पटेल यांची भूमिका व नेतृत्वशैली

पटेल यांच्या नेतृत्वाचा पाया सामान्य नागरिकांच्या जिव्हाळ्याच्या प्रश्‍नांतून घडला होता. पुन्हा-पुन्हा त्यांना खेड़ा आणि बारदोलीतील शेतकऱ्यांची आठवण होत असे, जनसामान्यांची परिस्थिती लक्षात घेऊन ते धोरणे आखत.

त्यांनी शक्तिशाली प्रशासन उभारण्यावर भर दिला. स्वातंत्र्य टिकवायचे असेल तर सरकार, शासनसंस्था व नियम हे सर्व पारदर्शक आणि जबाबदार असले पाहिजेत, असा त्यांचा कटाक्ष होता.

विचारधारेतले मतभेद

पटेल यांचे पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्याशी संबंध आदरपूर्वक असले तरी विचारधारात्मक मतभेद होते. नेहरू यांनी केंद्र-विनोभट समाजवादी दृष्टिकोन स्वीकृत केला, तर पटेल यांनी व्यावहारिक दृष्टीकोन स्विकारला.

दोघांना ठाऊक होते की भारताच्या एकात्मतेसाठी सहकार्य गरजेचे आहे. त्यामुळे वेगवेगळ्या धोरणांवर मतभेद असूनही राष्ट्रहितासाठी एकत्र राहणे दोघांनीही मान्य केले.

अखेरची वर्षे व निधन (1950)

अनेक वर्षांचा संघर्ष, तुरुंगवास आणि धावपळीचे कामकाज यामुळे पटेल यांची तब्येत खालावली. डिसेंबर १९५० मध्ये ते गंभीर आजारी पडले आणि १५ डिसेंबर रोजी मुंबईतील बिरला हाऊसमध्ये त्यांचे निधन झाले.

देशाने एक कणखर आणि एकात्मतेचे प्रतिक गमावले. जगभरातून आलेल्या श्रद्धांजलींमध्ये त्यांच्या भारतीय प्रशासनावर केलेल्या अमूल्य कार्याची स्तुती करण्यात आली.

“आयर्न मॅन” चे वारसत्त्व

पटेल यांची कीर्ती पक्षीय राजकारणाच्या पलीकडे जाते. त्यांची व्यावहारिक कार्यक्षमता, व्यापक दृष्टी आणि नैतिक आग्रह ह्यांची जोड अभूतपूर्व होती.

२०१८ मध्ये गुजरातमध्ये उभारलेला स्टॅच्यू ऑफ युनिटी त्यांच्या दीर्घकालीन प्रभावाचे प्रतीक आहे. ह्या स्मारकातून त्यांच्या एकात्मतेच्या विचारांची जपणूक करण्याची गरज अधोरेखित होते.

निष्कर्ष

पटेल यांचे संपूर्ण जीवन सेवा, प्रामाणिकपणा आणि जिद्दीचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. त्यांनी साध्या ग्रामपार्श्वभूमीतून राष्ट्रनिर्माणासाठीचे महत्त्वाचे योगदान दिले.

सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी दाखवले की खरी ताकद एकजुटीत असते. त्यांनी सहानुभूती, संघटना आणि अढळ निर्धार यांच्या बळावर भारताला एकत्र बांधून ठेवले आणि आजही ते आपल्या वाटचालीला मार्गदर्शन करतात.